استاد محمد سروش محلاتی در سلسله نوشتارهایی با عنوان تأملاتی در دعای سحر(۱) که در اختیار شفقنا قرار داده اند؛ این گونه آورده اند:

دعایی متفاوت

حلول ماه رمضان المبارک را به همه‌ی عزیزان و همراهان تبریک عرض می‌کنم. امیدوارم به توفیق الهی بتوانیم از ایام این ماه مبارک بهترین بهره و استفاده را داشته باشیم. بهترین ساعات و لحظات در ماه مبارک رمضان، سحرهای این ماه است که توصیه شده برای عبادت و بندگی مورد استفاده قرار بگیرد؛ نماز، تلاوت قرآن و دعا. یکی از دعاهایی که برای سحرهای ماه رمضان وارد شده است، دعایی‌ است از حضرت امام باقر(علیه‌السلام). ما با این دعا مأنوس هستیم و معمولاً در سحرگاهان آن را می‌شنویم؛ «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ بَهائِکَ بِاَبْهاهُ وَکُلُ بَهائِکَ بَهِیّ…». بخواست خداوند و مدد توفیق الهی، مقداری درباره‌ی این دعا صحبت خواهیم کرد. ابتداء مقدمه‌ای را درباره‌ی این دعا به عرض شما می‌رسانم.

این دعای سحر با ادعیه‌ی دیگر تفاوت‌هایی دارد؛ هم تفاوت‌های شکلی و ظاهری و هم تفاوت از نظر مضمون و محتوا، و یک دعای ویژه است.

تفاوت اول: محوریت اسماء و اوصاف الهی

اولین تفاوت این دعا با ادعیه‌‌ی دیگر از این جهت است که محور اصلی این دعا، اسماء و اوصاف الهی‌ است، در حالی که در ادعیه‌‌ی دیگر این سبک وجود ندارد. در ادعیه‌ی دیگر هم، اسماء و صفات الهی فراوان مطرح است اما یا به شکل مقدمه برای طرح خواسته‌های دعاکننده است و یا به شکل ضمنی مطرح شده است. دعای سحر را با دعای دیگری که در سحرگاهان ماه رمضان خوانده‌ می‌شود یعنی دعای ابوحمزه‌ ثمالی، مقایسه کنید. در دعای ابوحمزه هم معارف ناب فراوان است اما از نظر سبک این دو دعا با هم متفاوتند. از اول تا آخر دعای سحر بر محور همین اسماء و صفات است. اول بهاء: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ بَهائِکَ…»، بعد جمال: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ جَمالِکَ…»، بعد جلال: «اللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ جَلالِکَ…»، بعد عظمت: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ عَظَمَتِکَ…»، بعد نور: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسَئَلُکَ مِنْ نُورِکَ…»، بعد رحمت: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ رَحْمَتِکَ…» و همین‌طور در بیست و سه فقره ادامه پیدا می‌کند. سبک این دعا از آغاز تا انتها این‌گونه است.

اما در دعای ابوحمزه به شکل ضمنی، برخی اسماء و اوصاف الهی مطرح می‌شود مثلاً «یا حَلیمُ یا کَریمُ یا حَیُّ یا قَیومُ یا غافِرَ الذَّنْبِ یا قابِلَ التَّوْبِ یا عَظیمَ الْمَنِّ یا قَدیمَ الاِحسانِ» این اسماء‌ یکی پشت‌سر یکدیگر‌ می‌آید ولی برای استفاده کردن از این اسماء در حاجتی که دعاکننده دارد، لذا مترتب بر این اسماء‌ می‌شود: «اَینَ ستْرُکَ الْجَمیلُ» بارپروردگارا! آن ستر و پوشش زیبای تو کجاست؟ «اَینَ عَفْوُکَ الْجَلیلُ» آن عفو، آمرزش و بخشش بزرگ تو کجاست؟ این‌ها متناسب با همان اسماء الهی‌ است. چون حق تعالی حلیم و کریم است، لذا توقع عفو و اغماض در عبد به وجود می‌آید: «أَیْنَ فَرَجُکَ الْقَرِیبُ أَیْنَ غِیَاثُکَ السَّرِیعُ أَیْنَ رَحْمَتُکَ الْوَاسِعَهُ…»

در دعای کمیل نیز همین سبک است یعنی ابتدای دعای کمیل با استفاده‌ی‌ از اسماء الهی ا‌ست ولی این اسماء مورد توجه قرار می‌‌گیرد تا شخص از این اسماء به خواسته‌های خود برسد. ابتدای دعای کمیل این‌گونه است: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ وَ بِقُوَّتِکَ الَّتِی قَهَرْتَ بِهَا کُلَّ شَیْءٍ…». اول، سؤال از رحمت الهی‌ است که هرچیزی را فرامی‌گیرد، سپس سؤال از قوت الهی ا‌ست که هرچیزی را مقهور و مغلوب می‌کند، سپس «وَ بِجَبَرُوتِکَ الَّتِی غَلَبْتَ بِهَا کُلَّ شَیْءٍ وَ بِعِزَّتِکَ الَّتِی لاَ یَقُومُ لَهَا شَیْءٌ». ولی همه‌ی این اسماء الهی که در این‌جا آمده، ادامه پیدا می‌کند برای این‌که این استفاده مورد توجه قرار بگیرد: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَهْتِکُ الْعِصَمَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ». سبک دعای کمیل هم این‌طور است که شخص از آن اسماء به این خواسته‌ها و دعاها می‌رسد. ولی روشی که در دعای سحر حضرت باقر(علیه‌السلام) وجود دارد، این است که از ابتدا تا انتها فقط بر محور اسمای الهی و توجه به حق‌تعالی می‌باشد؛ بهاء، جمال، جلال، عظمت، نور، رحمت، کلمات، کمال، اسماء، عزت، مشیت، قدرت، علم، قول، مسائل، شرف، سلطان، ملک، علوّ، منّ، آیات، شأن و جبروت و در نهایت «بِما تُجیبُنی حینَ اَسْئَلُکَ». این تفاوت اول.

تفاوت دوم: فراز و فرود در توجه به اسماء الهی

تفاوت دومی که این دعا با ادعیه‌ی دیگر دارد، این ا‌ست که شخص دعاکننده در توجه به اسماء و اوصاف الهی، دو مرحله را پشت‌سر می‌گذارد و این هم از اختصاصات این دعای شریف است. در مرحله‌ی اول به عالی‌ترین مرتبه‌ی یک وصف و صفت توجه می‌کند و در مرتبه‌ی دوم از آن برمی‌گردد و جمیع مراتب را مورد توجه قرار می‌دهد. مثلاً «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ جَمالِکَ بِأجْمَلِهِ» یعنی خدایا تو را می‌خوانم به عالی‌ترین مرتبه‌ی از جمال و زیبایی تو. «اجمل» افعل تفضیل است، مرتبه‌ی عالی جمال: «مِنْ جَمالِکَ بِأجْمَلِهِ». ولی شخص در جمله‌ی بعد و مرتبه‌ی بعد، در حال دعا و مناجات عرض می‌کند: «وَکُلُّ جَمالِکَ جَمیلٌ اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِجَمالِکَ کُلِّهِ». این فراز و فرود و نوسانی است که در این دعا، از جهت نگاه و توجهی که شخص دعاکننده در حال دعا به حق تعالی دارد، دیده می‌شود. گاهی اوقات، در مرتبه‌ی اول یک توصیفی از حق‌تعالی و اسماء و صفات او پیدا می‌کند و در مرتبه‌ی دوم توصیف دیگری.

سرّ این تفاوت چیست؟ اگر باید به همان أجمل و أکمل و أبها و أعظم (یعنی به آن عالی‌ترین مرتبه) توجه پیدا کرد، چرا شخص در دعا برمی‌گردد؟ گویا نگاه اول خود را تصحیح می‌کند، استدراک می‌کند. و اگر باید آن نگاه دوم را داشت؛ نگاهی که مراتب مختلف را نمی‌بیند بلکه یک‌جا همه‌ی حقایق را در کنار یکدیگر متصف به این کمال می‌بیند: «وَکُلُّ جَمالِکَ جَمیلٌ» پس چرا ابتدا آن‌گونه است؟ این تغییر در تعبیر چرا اتفاق می‌افتد؟ این از ویژگی‌های دعای سحر است. و اگر در برخی از ادعیه‌ی دیگر (مثل دعایی که مرحوم شیخ طوسی برای روزهای ماه رمضان نقل کرده است) برخی از این تعبیرات آمده است، مشابه و متخذ از همین دعاست.

تفاوت سوم: دعایی بدون خواسته!

ویژگی‌ سوم دعای سحر، این ا‌ست که ما در دعاهای دیگر خواسته‌های خودمان را به صراحت مطرح می‌کنیم. مثلا در دعای کمیل، بعد از مطرح کردن اسماء الهی، خواسته‌های خودمان را هم می‌گوییم: «اَسْئَلُکَ بِحَقِّکَ وَ قُدْسِکَ وَ اَعْظَمِ صِفاتِکَ وَ اَسْمائِکَ، اَنْ تَجْعَلَ اَوْقاتى مِنَ اللَّیْلِ وَالنَّهارِ بِذِکْرِکَ مَعْمُورَهً وَ بِخِدْمَتِکَ مَوْصُولَهً وَ اَعْمالى عِنْدَکَ مَقْبُولَهً» خدایا! با آن اسماء و صفات حسنایت، تو را سوگند می‌دهم و می‌خوانم که همه‌ی اوقات مرا، لحظه‌لحظه‌ی زندگی مرا در شب و روز، در خدمت خودت قرار بدهی و برای خودت و در راه تو مصرف شود و در راه تو قدم بردارم و اعمال من در نزد تو مقبول باشد. در دعای ابوحمزه ثمالی هم جمله‌‌ جمله خواسته‌هایی ا‌ست که در سحرگان شخص دعاکننده با خدا مطرح می‌کند. ولی در این دعای سحر از زبان امام باقر(علیه‌السلام) خواسته‌ای که شخص دعاکننده دارد، چیست؟ آیا در ظاهر چیزی مطرح شده است؟ آیا کلمه‌ای برای استفاده از مغفرت الهی، برای نجات از دوزخ در این دعا دیده می‌شود؟ آیا رسیدن به بهشت در این دعا مطرح است؟ آیا وصول به نعمت‌های الهی در عالم آخرت مطرح شده است؟ آیا حل معضلات و مشکلات زندگی دنیوی در آن دیده می‌شود؟ آیا شفاء بیماران، رفع گرفتاری و برآورده شدن حاجات در این دعا هست؟ این نوع حاجت‌ها در ادعیه‌ی دیگر فراوان است بلکه نه تنها محذوری ندارد بلکه خواستن از خدا در همه‌ی نیازها مطلوب هم هست. اما در این دعا از آن‌جایی که شخص دعا را شروع می‌کند با «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ بَهائِکَ بِاَبْهاهُ» تا پایان این دعا، چیزی از این نوع خواسته‌ها، نیازها و طلب‌ها در متن این دعا نمی‌بینیم. بله، دعا که به پایان می‌رسد شخص می‌تواند هرچه را که می‌خواهد از خدا بخواهد و با خدا مطرح کند.