1. طرح مسئله
ربا، يكى از محرّمات آيين اسلام است كه قرآن كريم و روايات معصومان(عليهم السلام) بر آن دلالت دارند و حرمت آن نزد فقيهان، از ضرورت هاى دينى به شمار مى رود، چنان كه صاحب جواهر بر آن تصريح دارد.
ربا در اديان گذشته، همچون دين يهود و مسيحيت نيز حرمت داشته است،  گرچه تفاوت هايى در ميان اين دو آيين به چشم مى خورد.
ربا در لغت، چنان كه صاحب مقاييس آورده، به معناى زياده است.  در لسان العرب نيز آمده است:
ربي: أى زاد و نما.
يعنى، ربا به معناى زياده و افزايش است.
بى ترديد، هر زيادتى چنان كه معناى لغوى ربا اقتضا دارد، حرام نيست، بلكه با شرايط خاصّى حرام مى شود. براى مثال، زياد سخن گفتن، بخشش زياده و دانش اندوزى زياد، هيچ گاه حرام نيست، بلكه قرآن كريم و روايات، دلالت دارند كه برخى از زيادتى ها مطلوب و پسنديده نيز هستند.
خداوند در قرآن مى فرمايد:
(وَ مَآ ءَاتَيْتُم مِّن رِّباً لِّيَرْبُوَاْ فِى أَمْوَالِ النَّاسِ فَلاَ يَرْبُواْ عِندَ اللهِ وَ مَآ ءَاتَيْتُم مِّن زَكَوة تُرِيدُونَ وَجْهَ اللهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ).
و آنچه ]به قصد[ ربا مى دهيد تا در اموال مردم، سود و افزايش بردارد، نزد خدا افزونى نمى گيرد، ]ولى[ آنچه را از ـ زكات در حالى كه خشنودى خدا را خواستاريد ـ داديد، پس آنان، همان فزونى يافتگان اند ]و مضاعف مى شوند[.
معناى اين آيه چنين است كه اگر كسى در بذل و بخشش، قصدش آن است كه بيشتر بر گيرد و اين تعبير معروف كه «كاسه به جايى رود كه قدح برگردد»، اين قصد، موجب زياده نزد خداوند نمى شود، ولى اگر قصدش از بخشش و هديه، تقرّب به خداوند است، آن عمل پيش خداوند، چند برابر مى گردد.
پس زيادتى به صورت مطلق، حرام نيست و در اين آيه، به صراحت، واژه «ربا» به كار رفته و در معناى غير حرام آن، منظور شده است.
همچنين در روايات نيز ربا به معناى مطلق «زياده» به كار رفته است. ابراهيم بن عمر يمانى از امام صادق(عليه السلام)نقل مى كند كه فرمود:
الرباء رباءآن: ربا يؤكل، وربا لايؤكل فأما الذى يؤكل فهديتك إلى الرجل تطلب منه أفضل منها، فذلك الربا الذى يؤكل، و هو قول الله عزّوجل: (وَ مَآ ءَاتَيْتُم مِّن رِّباً لِّيَرْبُوَاْ فِى أَمْوالِ النَّاسِ فَلاَ يَرْبُواْ عِندَ اللهِ). وأمّا الذى لايؤكل فهو الذى نهى الله عزّوجل عنه وأوعد عليه النار.
ربا، دو گونه است: ربايى كه خورده مى شود و ربايى كه خورده نمى شود ]يعنى حرام است[. آنچه خورده مى شود، همان است كه هديه مى دهى و از دادن آن، قصد ثواب بيشترى دارى. اين ربايى است كه خورده مى شود (حلال است) و همان است كه خداوند در آيه فرموده است، و آنچه خورده نمى شود، همان است كه خداوند، از آن نهى كرده و بر آن، وعده آتش داده است.
فقيهان نيز بر اين نكته تأكيد دارند. صاحب جواهر الكلام مى نويسد:
ليس المراد المحرّم مطلق الزياده، كما هو معناه لغةً.
مراد از رباى حرام، هر زياده اى نيست كه معناى لغوى ربا بر آن دلالت دارد.