موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی
فصل اوّل:
آداب حرم، مكّه و مسجدالحرام
الف ـ آداب حرمِ مكّه
حرم مكّه مساحتى در اطراف كعبه و مسجدالحرام است كه مرز و نشانههاى آن از ديرباز توسّط حضرت ابراهيم عليهالسلام روشن شده و مردم حتّى در دوران جاهليّت نيز حدود حرم را مىشناختهاند. پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله حدود و مرزبندى حرم را ـ همان گونه كه بوده ـ مورد تأييد قرارداده است.(1)
حدود حرم، اكنون نيز به وسيله علائمى روشن است. مرز حرم از ناحيه شمال مكّه تنعيم است كه تا مسجدالحرام حدود شش كيلومتر فاصله دارد. و مرز آن از سمت جنوب مكّه جايى به نام اضاءة لبن است كه تا مسجدالحرام دوازده كيلومتر فاصله دارد. مرز
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ لسان العرب، مادّه حرم.
(363)
شرقى حرم، جعرانه با فاصله 30 كيلومتر و مرز غربى آن حديبيّه است كه حدود چهل و هشت كيلومتر با مسجدالحرام فاصله دارد.
حرم مكّه داراى احكام فراوانى است كه در كتابهاى مفصّل ذكر شده است. برخى از آنها عبارتند از:
1 ـ حرمت شكار حيوانات وحشى حرم، كه شرح مسايل آن در بند اوّل از محرّمات احرام گذشت. چنان كه گذشت اين حكم اختصاص به محرم ندارد، بلكه شكار در حرم بر افراد مُحلّ نيز حرام است.
2 ـ حُرمت قطع درختان و گياهان حرم، كه تفصيل مسايل آن در بند 25 از محرّمات احرام گذشت.
3 ـ لزوم خوددارى از برداشتن مال گم شده در حرم بنابر احتياط واجب، كه برخى از احكام آن در بخش مسايل مورد نيار حجّ و عمره گذشت.
ورود به حرم شريف مكّه و اقامت در آن داراى آداب و مستحبّات فراوانى است. ما در اينجا به ذكر بخشى از آن بسنده مىكنيم:
1 ـ هنگامى كه حاجى يامعتمر به حرم رسيد، مستحبّ است به احترام حرم از مركب پياده شود.
2 ـ براى ورود به حرم غسل كند.
3 ـ براى اظهار تواضع و فروتنى در پيشگاه خداوند متعال
(364) مناسك حج و عمره
پاپوش خود را بيرون بياورد و در دست بگيرد و با پاى برهنه وارد حرم شود. در روايات براى اين عمل پاداش فراوانى ذكر شده است.
4 ـ هنگام وارد شدن به حرم اين دعا را بخواند:
«اَللّهُمَّ إِنَّكَ قُلْتَ فى كِتابِكَ الْمُنْزَلِ وَقَوْلُكَ الْحَقُّ: «وَأَذِّنْ فِى النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَعَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ» اَللّهُمَّ إِنّى أَرْجُو أَنْ أَكُونَ مِمَّنْ أَجابَ دَعْوَتَكَ وَقَدْ جِئْتُ مِنْ شُقَّةٍ بَعيدَةٍ وَفَجٍّ عَميقٍ سامِعا لِنِدائِكَ وَمُسْتَجيبا لَكَ مُطيعا لاِءَمْرِكَ وَكُلُّ ذلِكَ بِفَضْلِكَ عَلىَّ وَإِحْسانِكَ إلَىَّ فَلَكَ الْحَمْدُ عَلى ما وَفَّقْتَنى لَهُ أَبْتَغى بِذلِكَ الزُّلْفَةَ عِنْدَكَ وَالْقُرْبَةَ إِلَيْكَ وَالْمَنْزِلَةَ لَدَيْكَ وَالْمَغْفِرَةَ لِذُنُوبى وَالتَّوْبَةَ عَلَىَّ مِنْها بِمَنِّكَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَحَرِّمْ بَدَنى عَلَى النّارِ وَآمِنّى مِنْ عَذابِكَ وَعِقابِكَ بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمينَ.»
5 ـ هنگام ورود به حرم جويدن مقدارى گياه معطّر و خوشبوى اذخر، مستحبّ است.
ب ـ مستحبّات مكّه معظّمه
ورود به مكّه معظّمه و اقامت در اين شهر مقدّس داراى آداب و مستحبّات فراوانى است، برخى از آنها عبارتند از:
آداب حرم، مكّه و مسجدالحرام (365)
1 ـ غسل كردن براى ورود به مكّه.
2 ـ ورود با حالت تواضع و آرامش؛ در روايت آمده است كه خداوند گناهان كسى را كه با آرامش و بدون تكبّر وارد مكّه شود مىآمرزد.
3 ـ براى كسى كه از راه مدينه به مكّه مىرود مستحبّ است با تأسّى به شيوه پيامبر صلىاللهعليهوآله ، هنگام وارد شدن از بالاى شهر مكّه كه معروف به گردنه مدنيّين است وارد شود و هنگام خارج شدن از پايين شهر (گردنه ذى طوى) بيرون برود.
4 ـ قرآن خواندن و زياد به ياد خداوند متعال بودن.
5 ـ ختم نمودن قرآن.
6 ـ نوشيدن آب زمزم و پس از آن خواندن اين دعا: «اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْما نافِعا وَرِزْقا واسِعا وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داءٍ وَسُقْمٍ» و نيز گفتن: «بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ وَالشُّكْرُ للّهِ.»
7 ـ نگاه كردن به كعبه و تكرار كردن آن.
8 ـ طواف كردن گرد خانه خدا در هر شبانه روز ده مرتبه؛ در اوّل شب سه طواف، در پايان شب سه طواف، پس از طلوع فجر دو طواف و پس از ظهر دو طواف.
9 ـ در طول مدّت اقامت در مكّه مستحبّ است انسان به اندازه
(366) مناسك حج و عمره
روزهاى سال يعنى 360 مرتبه طواف كند و اگر اين مقدار ممكن نبود 52 مرتبه و اگر اين اندازه نيز نتوانست هر قدر مىتواند طواف كند.
10 ـ وارد شدن به خانه كعبه مخصوصا براى كسى كه سفر اوّل اوست و مستحبّ است پيش از ورود به كعبه معظّمه غسل نمايد و هنگام وارد شدن به اين مكان مقدّس بگويد: «اَللّهُمَّ إِنَّكَ قُلْتَ وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِنا فَآمِنّى مِنْ عَذابِ النَّارِ». .
آنگاه ميان دو ستون داخل كعبه، يعنى همان جايى كه پيامبر صلىاللهعليهوآله هنگام ورود به كعبه نماز گزارده است، دو ركعت نماز بگزارد، در ركعت اوّل پس از حمد سوره «حم سجده» و در ركعت دوّم پس از حمد پنجاه و پنج آيه از ديگر جاهاى قرآن بخواند.
11 ـ خواندن دو ركعت نماز در هر يك از چهار گوشه داخل كعبه و مستحبّ است پس از نماز اين دعا را بخواند:
«اَللّهُمَّ مَنْ تَهَيَّأَ أَوْ تَعَبَّأَ أَوْ أَعَدَّ أَوِ اسْتَعَدَّ لِوَفادَةٍ إِلى مَخْلُوقٍ رَجاءَ رِفْدِهِ وَجائِزَتِهِ وَنَوافِلِهِ وَفَواضِلِهِ فَإِلَيْكَ يا سَيِّدى تَهْيِئَتى وَتَعْبِئَتى وَإِعْدادى وَاسْتِعْدادى رَجاءَ رِفْدِكَ وَنَوافِلِكَ وَجائِزَتِكَ، فَلا تُخَيِّبِ الْيَوْمَ رَجائى يا مَنْ لا يَخيبُ عَلَيْهِ سائِلٌ وَلا يَنقُصُهُ نائِلٌ، فَإِنّى لَمْ آتِكَ الْيَوْمَ بِعَمَلٍ صالِحٍ قَدَّمْتُهُ وَلا شَفاعَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ وَلكِنّى
آداب حرم، مكّه و مسجدالحرام (367)
أَتَيْتُكَ مُقِرّا بِالظُّلمِ وَالإِسائَةِ عَلى نَفْسى فَإِنَّهُ لا حُجَّةَ لى وَلا عُذْرَ، فَأَسْأَلُكَ يا مَنْ هُوَ كَذلِكَ أَنْ تُعْطِيَنى مَسْأَلَتى وَتُقيلَنى عَثْرَتى وَتَقْبَلَنى بِرَغْبَتى وَلا تَرُدَّنى مَجْبُوها مَمْنُوعا وَلا خائِبا، يا عَظيمُ يا عَظيمُ يا عَظيمُ، أَرْجُوكَ لِلْعَظيمِ، أَسْأَلُكَ يا عَظيمُ أَنْ تَغْفِرَ لِىَ الذَّنْبَ الْعَظيمَ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ.»(1)
12 ـ مستحبّ است هنگام بيرون آمدن از كعبه سه مرتبه «اَللّه اكبر» بگويد و پس از آن دعا كند:
«اَللّهُمَّ لا تَجْهَدْ بَلائَنا رَبَّنا وَلا تُشْمِتْ بِنا أَعْدائَنا فَإِنَّكَ أَنْتَ الضّارُّ النّافِعُ.»
آنگاه بيرون بيايد و پلّههاى كعبه را در سمت چپ خود قرار دهد و رو به كعبه كند و نزديك پلّهها دو ركعت نماز بجا آورد.
13 ـ انجام طواف وداع براى كسى كه مىخواهد از مكّه بيرون برود، مستحبّ است و تفصيل آن در بحث طواف گذشت.
14 ـ هنگام بيرون رفتن از مكّه مستحبّ است انسان يك درهم خرما خريدارى كند و به فقيران صدقه بدهد.
15 ـ سزاوار است حجّاج محترم در قبرستان ابوطالب كه به آن
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ كافى، باب دخول الكعبة، روايت 3 ،ج4،ص528، طبع بيروت.
(368) مناسك حج و عمره
حُجُون وجَنّة المعلّى نيز گفته مىشود حضور يابند. در اين قبرستان شريف، حضرت عبدمناف جدّ اعلاى پيامبر صلىاللهعليهوآله ، حضرت عبدالمطّلب جدّ پيامبر، حضرت ابوطالب عموى پيامبر صلىاللهعليهوآله و پدر اميرالمؤمنين عليهالسلام ، خديجه همسر مكرّم پيامبر و بسيارى از علما و مؤمنين دفن شدهاند. خوب است مؤمنين، اين بزرگواران را كه مورد احترام نبّى اكرم صلىاللهعليهوآله بودهاند زيارت كنند و براى آنان فاتحه و قرآن بخوانند.
همچنين سزاوار است حجّاج در صورت امكان بر مزار شهداى فخّ حضور يابند و نسبت به آنان اداى احترام كنند و در مساجدى كه پيامبر صلىاللهعليهوآله در آنها حضور يافته مثل مسجد جنّ حاضر شوند و دو ركعت نماز تحيّت بخوانند.
شيخ اعظم انصارى در رساله مناسك حجّ فرمودهاست: «مستحبّ است در مكّه مشرّف شدن به محلّ تولّد حضرت رسول صلىاللهعليهوآله ، و در منزل خديجه و زيارت قبر ابوطالب عليهالسلام و رفتن به غار حرا كه حضرت رسول صلىاللهعليهوآله در اوايل بعثت در آن جا به عبادت مىپرداخته و به غار ثور كه پيامبر صلىاللهعليهوآله در آن جا مخفى شده بود.»(1)
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ رساله مناسك شيخ مرتضى انصارى،ص378، اسماعيليان، قم،1373ش.
آداب حرم، مكّه و مسجدالحرام (369)
ج ـ آداب مسجدالحرام
مسجدالحرام كه برترين و مقدّسترين مسجد زمين است داراى احكام وآداب مخصوصى است. از جمله احكام اين مسجد آن است كه جنب، حائض و نفساء نه تنها نمىتوانند در آن توقّف كنند، بلكه عبور از آن با حالت حيض و نفاس و جنابت نيز جايز نيست. برخى از آداب و مستحبّات مسجدالحرام عبارت است از:
1 ـ غسل كردن براى ورود به مسجدالحرام.
2 ـ ورود با پاى برهنه و حالت سكينه و وقار.
3 ـ ورود از «باب بنىشيبه» و گفته شده كه باب بنىشيبه در حال حاضر مقابل «باب السّلام» است.
4 ـ مستحبّ است هنگامى كه به در مسجدالحرام رسيد، بايستد و بگويد:
«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِىُّ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَكاتُهُ، بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ وَمِنَ اللّهِ وَما شاءَ اللّهُ، وَالسَّلامُ عَلى أَنْبِياءِ اللّهِ وَرُسُلِهِ، وَالسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللّهِ وَالسَّلامُ عَلى إِبْراهيمَ، وَالْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعالَمينَ.»(1)
و در روايتى ديگر(2) آمده است هنگامى كه به كنار در مسجد
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه، كتاب الحج، باب 8 از ابواب مقدّمات الطواف، روايت 1.
2 ـ همان، روايت 2.
(370) مناسك حج و عمره
رسيدى، بگو:
«بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ وَمِنَ اللّهِ وَما شاءَ اللّهُ وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعليهوآله ، وَخَيْرُ الاْءَسْماءِ للّهِ، وَالْحَمْدُ للّهِ، وَالسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعليهوآله ، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِىُّ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلى أَنْبِياءِ اللّهِ وَرُسُلِهِ، اَلسَّلامُ عَلى إِبْراهِيمَ خَلِيلِ اللّهِ الرَّحْمنِ، اَلسَّلامُ عَلَى الْمُرْسَلينَ وَالْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعالَمينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَعَلى عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَبارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ، وَارْحَمْ مُحَمَّدا وَآلَ مُحَمَّدٍ كَما صَلَّيْتَ وَبارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى إِبْراهيمَ وَآلِ إِبْراهيمَ إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ، وَعَلى إِبْراهيمَ خَليلِكَ وَعَلى أَنْبِيائِكَ وَرُسُلِكَ، وَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ، وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلينَ، وَالْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعالَمينَ، اَللّهُمَّ افْتَحْ لى أَبْوابَ رَحْمَتِكَ وَاستَعْمِلْنى فى طاعَتِكَ وَمَرْضاتِكَ، وَاحْفَظْنى بِحِفْظِ الاْءِيمانِ أَبَدا ما أبْقَيْتَنى جَلَّ ثَناءُ وَجْهِكَ، اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذى جَعَلَنى مِنْ وَفْدِهِ وَزُوّارِهِ وَجَعَلَنى مِمَّنْ يَعْمُرُ مَساجِدَهُ، وَجَعَلَنى مِمَّنْ يُناجيهِ، اَللّهُمَّ إِنّى عَبْدُكَ وَزائِرُكَ فى بَيْتِكَ، وَعَلى كُلِّ مَأْتِىٍّ حَقٌّ لِمَنْ أَتاهُ وَزارَهُ، وَأَنْتَ خَيْرُ مَأْتِىٍّ وَأَكرَمُ مَزُورٍ، فَأَسْاَلُكَ يا اللّهُ يا رَحْمنُ، وَبِأَنَّكَ أَنْتَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ لا إِلهَ إِلاّ
آداب حرم، مكّه و مسجدالحرام (371)
أَنْتَ، وَحْدَكَ لا شَريكَ لَكَ، وَبِأَنَّكَ واحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ، لَمْ تَلِدْ وَلَمْ تُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَكَ كُفُوا أَحَدٌ، وَأَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَعَلى أَهْلِ بَيْتِهِ يا جَوادُ يا كَرِيمُ، يا ماجِدُ يا جَبّارُ يا كَرِيمُ، أَسْاَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَكَ إِيّاىَ بِزِيارَتى إِيّاكَ أَوَّلَ شَىْءٍ تُعْطِيَنى فَكاكَ رَقَبَتى مِنَ النّارِ.»
پس سه مرتبه مىگويد:
«اَللّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتى مِنَ النّارِ»
آنگاه مىگويد:
«وَأَوْسِعْ عَلَىَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَّيِّبِ، وَادْرَأْ عَنّى شَرَّ شَياطينِ الإِْنْسِ وَالْجِنِّ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ.»
سپس وارد مسجدالحرام مىشود و رو به كعبه دستها را بلند نموده و مىگويد:
«اَللّهُمَّ إِنّى أَسْاَلُكَ فى مَقامى هذا فى أَوَّلِ مَناسِكى أَنْ تَقْبَلَ تَوْبَتى، وَأَنْ تَجاَوزَ عَنْ خَطيئَتى، وَتَضَعَ عَنّى وِزْرى، اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذى بَلَّغَنى بَيْتَهُ الْحَرامَ، اَللّهُمَّ إِنّى أَشْهَدُ أَنَّ هذا بَيْتُكَ الْحَرامُ الَّذى جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأَمْنا وَمُبارَكا وَهُدىً لِلْعالَمينَ، اَللّهُمَّ إِنّى عَبْدُكَ، وَالْبَلَدُ بَلَدُكَ، وَالْبَيْتُ بَيْتُكَ، جِئْتُ أَطْلُبُ رَحْمَتَكَ، وَأَؤُمُّ طاعَتَكَ، مُطيعا لأَِمْرِكَ، راضيا بِقَدَرِكَ، أَسْاَلُكَ مَسْأَلَةَ الْمُضْطَرِّ إِلَيْكَ، اَلْخائِفِ
(372) مناسك حج و عمره
لِعُقُوبَتِكَ، اَللّهُمَّ افْتَحْ لى أَبْوابَ رَحْمَتِكَ وَاسْتَعْمِلْنى بِطاعَتِكَ وَمَرْضاتِكَ.»
پس از آن خطاب به كعبه مىگويد:
«اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذى عَظَّمَكِ وَشَرَّفَكِ وَكَرَّمَكِ وَجَعَلَكِ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأَمْنا مُبارَكا وَهُدىً لِلْعالَمينَ.»
و مستحبّ است هنگامى كه روبروى حجرالأسود قرار گرفت بگويد:
«أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللّهِ وَكَفَرْتُ بِالْجِبْتِ والطّاغُوتِ وَاللاّتِ وَالْعُزّى وَبِعِبادَةِ الشَيْطانِ وَبِعِبادَةِ كُلِّ نِدٍّ يُدْعى مِنْ دُونِ اللّهِ.»
و هنگامى كه نگاهش به حجرالأسود افتاد به سوى آن برود و بگويد:
«اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذى هَدانا لِهذا وَما كُنّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا أَنْ هَدانَا اللّهُ سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُ للّهِ وَلا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَاللّهُ أَكْبَرُ، اللّهُ أَكْبَرُ (مِنْ خَلْقِهِ وَاللّهُ أَكبَرُ مِمّا أَخْشى وَأَحْذَرُ) لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيى وَيُميتُ وَيُميتُ وَيُحْيى وَهُوَ حَىٌّ لا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلى كُلِّ شَىءٍ قَدِيرٌ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَبارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ كَأَفْضَلِ ما صَلَّيْتَ وَبارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى
آداب حرم، مكّه و مسجدالحرام (373)
إِبْراهيمَ وَآلِ إِبْراهيمَ إِنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ، وَسَلامٌ عَلى جَميعِ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلينَ وَالْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعالَمينَ. اَللّهُمَّ إِنّى أُؤْمِنُ بِوَعْدِكَ وَأُصَدِّقُ رُسُلَكَ وَأَتَّبِـعُ كِتابَكَ.»
(374) مناسك حج و عمره
