موضوع: کتب استفتائی
شكيّات نماز
مسأله 1264: شكيّات نماز بيست و سه قسم است: هشت قسم آن، نماز را باطل مى كند، نه قسم ديگر آن، صحيح است و به شش قسم آن، نبايد اعتنا كرد.
شكهايى كه نماز را باطل مى كند
مسأله 1265: شكهايى كه نماز را باطل مى كند به اين شرح است: اوّل: شك در شماره ركعتهاى نماز دو ركعتى، مانند نماز صبح و نماز مسافر، ولى شك در شماره ركعتهاى نماز مستحب دو ركعتى و نماز احتياط، نماز را باطل نمى كند. دوم: شك در شماره ركعتهاى نماز سه ركعتى. سوم: در نماز چهار ركعتى شك كند يك ركعت خوانده يا بيشتر. چهارم: در نماز چهار ركعتى، پيش از تمام شدن سجده دوم، شك كند دو ركعت خوانده يا بيشتر. پنجم: شك بين دو و پنج، يا دو و بيشتر از پنج. ششم: شك بين سه و شش، يا سه و بيشتر از شش. هفتم: شك در اصل ركعتهاى نماز كه نداند، چند ركعت خوانده است. هشتم: شك بين چهار و شش، يا چهار و بيشتر از شش، پيش از تمام شدن سجده دوّم، ولى اگر بعد از سجده دوم شك بين چهار و شش، يا چهار و بيشتر از شش براى او پيش آيد، بنابر احتياط بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو سجده سهو بجا آورد و نماز را نيز، دوباره بخواند.
مسأله 1266: اگر يكى از شكهاى باطل براى انسان پيش آيد، مى تواند نماز را به هم بزند و يا به قدرى فكر كند كه صورت نماز به هم بخورد يا از پيدا شدن يقين يا گمان نااُميد شود.
شكهايى كه نبايد به آن اعتنا كرد
مسأله 1267: شكهايى كه نبايد به آن اعتنا كرد، به اين شرح است: اوّل: شك در چيزى كه محل بجا آوردن آن گذشته است، مانند اينكه در ركوع، شك كند حمد را خوانده يا نه. دوم: شك بعد از سلام نماز. سوم: شك بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شك كثيرالشك، يعنى كسى كه زياد شك مى كند. پنجم: شك امام در شماره ركعتهاى نماز، در صورتى كه مأموم شماره آن را بداند. و همچنين شك مأموم در صورتى كه امام شماره ركعتهاى نماز را بداند. ششم: شك در نماز مستحب.
شكهايى كه نبايد به آن اعتنا كرد
1 - شك بعد از محل
مسأله 1268: اگر در بين نماز، شك كند يكى از كارهاى واجب آن را انجام داده يا نه، مثلا شك كند حمد خوانده يا نه، چنانچه مشغول كار بعدى نشده باشد، بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده، بجا آورد و اگر مشغول كار بعدى شده، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1269: اگر در بين خواندن آيه اى، شك كند آيه پيش را خوانده يا نه و همچنين اگر در حالى كه آخر آيه را مى خواند، شك كند اوّل آن را خوانده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1270: اگر بعد از ركوع و سجود، شك كند كارهاى واجب آن، مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1271: اگر در حالى كه به سجده مى رود شك كند ركوع كرده يا نه، يا شك كند بعد از ركوع ايستاده يا نه، به اين شك اعتنا نكند.
مسأله 1272: اگر در حال برخاستن، شك كند سجده يا تشهّد را بجا آورده يا نه، به شكّ خود توجّه نكند.
مسأله 1273: كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند، اگر موقعى كه حمد يا تسبيحات مى خواند، شك كند سجده يا تشهّد را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند. و اگر پيش از آنكه مشغول حمد يا تسبيحات شود، شك كند سجده يا تشهّد را بجا آورده يا نه، بايد بجا آورد.
مسأله 1274: اگر شك كند يكى از ركنهاى نماز را بجا آورده يا نه، چنانچه از محل آن گذشته است اعتنا نكند و اگر در محل است بجا آورد، در اين صورت چنانچه بعد يادش بيايد آن ركن را بجا آورده بوده، نمازش باطل مى باشد، زيرا ركن زياد شده است.
مسأله 1275: اگر شك كند، عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، چنانچه از محل آن گذشته است اعتنا نكند و اگر در محل است بجا آورد و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد آن را بجا آورده بوده، چون ركن زياد نشده، نمازش صحيح است ولى بنابر احتياط واجب دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1276: اگر شك كند ركنى را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول عمل بعدى شده، مثلا در تشهّد شك كند دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد آن ركن را بجا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش باطل است، مثلا اگر پيش از ركوع ركعت بعد، يادش بيايد دو سجده را بجا نياورده، بايد بجا آورد و اگر در ركوع يا بعد از آن، يادش بيايد نمازش باطل است.
مسأله 1277: اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه و مشغول كار بعد از آن شده باشد، بايد به شك خود اعتنا نكند، مثلا موقعى كه مشغول خواندن سوره است، اگر شك كند حمد را خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر بعد يادش بيايد آن را بجا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده، بايد بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است، بنابراين اگر مثلا در قنوت، يادش بيايد حمد را نخوانده بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد اعتنا نكند و نماز او صحيح است.
مسأله 1278: اگر شك كند سلام نماز را گفته يا نه، يا شك كند درست گفته يا نه، چنانچه مشغول تعقيب نماز، يا مشغول نماز ديگرى شده يا با انجام كارى كه نماز را به هم مى زند، از حال نماز بيرون رفته يا خود را خارج از نماز مى داند، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر پيش از اينها شك كند، بايد سلام را بگويد.
2 - شك بعد از سلام
مسأله 1279: اگر بعد از سلام نماز، شك كند نمازش صحيح بوده يا نه، مثلا شك كند ركوع كرده يا نه، يا بعد از سلام نماز چهار ركعتى، شك كند چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت، به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر هر دو طرف شك او باطل باشد، مثلا بعد از سلام نماز چهار ركعتى، شك كند دو ركعت خوانده يا پنج ركعت، نمازش باطل است.
3 - شك بعد از وقت
مسأله 1280: اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شك كند نماز خوانده يا نه، يا گمان كند نخوانده است، خواندن آن لازم نيست ولى اگر پيش از گذشتن وقت، شك كند نماز خوانده يا نه، يا گمان كند نخوانده، بايد آن نماز را بخواند، بلكه اگر گمان كند خوانده، بايد آن را بجا آورد.
مسأله 1281: اگر بعد از گذشتن وقت، شك كند نماز را درست خوانده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1282: اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر، بداند چهار ركعت نماز خوانده، ولى نداند به نيّت ظهر خوانده يا به نيّت عصر، بايد چهار ركعت نماز قضا، به نيّت نمازى كه بر او واجب است بخواند.
مسأله 1283: اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا، بداند يك نماز خوانده، ولى نداند سه ركعتى خوانده يا چهار ركعتى، بايد قضاى نماز مغرب و عشا را بجا آورد.
4 - كثيرالشّك
مسأله 1284: اگر كسى در يك نماز، سه مرتبه شك كند، يا در سه نماز پشت سر هم، مثلا در نماز صبح، ظهر و عصر شك كند، « كثيرالشّك » است و چنانچه زياد شك كردن او، از غضب يا ترس و يا پريشانى حواس نباشد، به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1285: كثيرالشّك، اگر در بجا آوردن چيزى شك كند، چنانچه بجا آوردن آن، نماز را باطل نمى كند، بايد بنا بگذارد كه آن را بجا آورده، مثلا شك كند ركوع كرده يا نه، بايد بنا بگذارد كه ركوع كرده است و اگر بجا آوردن آن، نماز را باطل مى كند، بايد بنا بگذارد كه آن را انجام نداده، مثلا اگر شك كند يك ركوع كرده يا بيشتر، چون زياد شدن ركوع نماز را باطل مى كند، بايد بنا بگذارد كه بيشتر از يك ركوع نكرده است.
مسأله 1286: كسى كه فقط در يك چيز نماز، زياد شك مى كند، چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شك كند، بايد به دستور آن عمل نمايد، مثلا كسى كه زياد شك مى كند سجده كرده يا نه، اگر اتّفاقاً در بجا آوردن ركوع شك كند، بايد به دستور شك رفتار نمايد، يعنى اگر ايستاده است ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نكند.
مسأله 1287: كسى كه در نماز معيّنى، مثلا در نماز ظهر زياد شك مى كند، اگر در نماز ديگرى، مثلا در نماز عصر اتّفاقاً شك كند، بايد به دستور شك رفتار نمايد.
مسأله 1288: كسى كه در جاى مخصوصى، زياد شك مى كند، اگر در غير آنجا نماز بخواند و شكّى براى او پيش آيد، بايد به دستور شك عمل نمايد.
مسأله 1289: اگر انسان شك كند « كثيرالشّك » شده يا نه، بايد به دستور شك عمل نمايد امّا « كثيرالشّك » تا وقتى يقين نكند به حال معمولى مردم برگشته، بايد به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1290: كسى كه كثيرالشّك است اگر شك كند ركنى را بجا آورده يا نه و اعتنا نكند، بعد يادش بيايد آن را بجا نياورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش باطل است، مثلا اگر شك كند ركوع كرده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه پيش از سجده يادش بيايد ركوع نكرده، بايد ركوع كند و اگر در سجده دوم يادش بيايد، نمازش باطل است.
مسأله 1291: كسى كه زياد شك مى كند، اگر شك كند، چيزى را كه ركن نيست، بجا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد آن را بجا نياورده، چنانچه از محل آن گذشته، نمازش صحيح است، مثلا اگر شك كند حمد خوانده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت يادش بيايد حمد را نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد، نماز او صحيح است.
5 - شك امام و مأموم
مسأله 1292: اگر امام جماعت، در شماره ركعتهاى نماز شك كند، مثلا شك كند سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، چنانچه مأموم يقين داشته باشد چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند چهار ركعت خوانده است، امام بايد نماز را تمام كند و خواندن نماز احتياط لازم نيست. و همچنين اگر امام يقين داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم، در شماره ركعتهاى نماز شك كند، بايد به شك خود اعتنا ننمايد.
6 - شك در نماز مستحب
مسأله 1293: اگر در شماره ركعتهاى نماز مستحب شك كند، چنانچه طرف بيشتر شك، نماز را باطل مى كند، بنا را بر كمتر بگذارد، مثلا اگر در نافله صبح شك كند دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است. و اگر طرف بيشتر شك، نماز را باطل نمى كند، مثلا شك كند دو ركعت خوانده يا يك ركعت، به هر طرف شك عمل كند نمازش صحيح است. گرچه در اين صورت بهتر آن است كه بنا را بر اقل بگذارد.
مسأله 1294: كم شدن ركن، نافله را باطل مى كند، ولى زياد شدن ركن، آن را باطل نمى كند، پس اگر يكى از كارهاى نافله را فراموش كند و موقعى يادش بيايد كه مشغول ركن بعد از آن شده، بايد برگردد و از آنجايى كه فراموش كرده ادامه دهد، مثلا اگر در بين ركوع، يادش بيايد سوره را نخوانده، بايد برگردد و سوره را بخواند و دوباره به ركوع رود.
مسأله 1295: اگر در يكى از كارهاى نافله شك كند، خواه ركن باشد يا غير ركن، چنانچه محل آن نگذشته، بايد بجا آورد و اگر محل آن گذشته به شك خود اعتنا نكند.
مسأله 1296: اگر در نماز مستحب دو ركعتى گمان كند كه سه ركعت يا بيشتر بجا آورده، اعتنا نكند و نمازش صحيح است و اگر به دو ركعت يا كمتر گمان كند، بنابر احتياط مستحب به همان گمان عمل كند، مثلا اگر به يك ركعت گمان دارد، بنابر احتياط مستحب، يك ركعت ديگر نيز بخواند.
مسأله 1297: اگر در نماز نافله، كارى كند كه سجده سهو واجب مى شود، يا يك سجده و يا تشهّد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز، سجده سهو يا قضاى سجده و تشهّد را بجا آورد.
مسأله 1298: اگر شك كند نماز مستحب را خوانده يا نه، چنانچه آن نماز مانند نماز جعفر طيّار(عليه السلام)، وقت معيّن نداشته باشد بنا بگذارد كه نخوانده است و همچنين است اگر مثل نافله يوميّه، وقت معيّن داشته باشد و پيش از گذشتن وقت، شك كند ولى اگر بعد از گذشتن وقت، شك كند به شك خود اعتنا نكند.
شكهاى صحيح
مسأله 1299: در نُه صورت، اگر در شماره ركعتهاى نماز چهار ركعتى شك كند نماز باطل نمى شود بلكه بايد فكر نمايد پس اگر به يك طرف شك، يقين يا گمان پيدا كرد، همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند وگرنه، به دستورى كه گفته مى شود عمل نمايد.
مسأله 1300: اوّل: بعد از سر برداشتن از سجده دوم، شك كند دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بايد بنا بگذارد سه ركعت خوانده و يك ركعت ديگر بخواند، نماز را تمام كند و بعد از نماز، يك ركعت نماز احتياط ايستاده و يا دو ركعت نشسته، به دستورى كه بيان مى شود بجا آورد.
مسأله 1301: دوم: شك بين دو و چهار، بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه در اين صورت بايد بنا بگذارد چهار ركعت خوانده، نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.
مسأله 1302: سوم: شك بين دو و سه و چهار، بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه در اين صورت بايد بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد.
مسأله 1303: چهارم: شك بين چهار و پنج، بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه در اين صورت، بايد بنا را بر چهار بگذارد، نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله 1304: اگر بعد از گفتن ذكر و پيش از سر برداشتن از سجده دوم، يكى از اين چهار شك، براى او پيش آيد، بنابر احتياط مستحب بايد به دستور همان شك، عمل كند و نماز را نيز دوباره بخواند، البتّه اگر تنها نماز را دوباره بخواند، كافى است.
مسأله 1305: پنجم: شك بين سه و چهار، در هر جاى نماز كه باشد بايد بنا را بر چهار بگذارد، نماز را تمام كند و بعد از نماز، يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته، بجا آورد.
مسأله 1306: ششم: شك بين چهار و پنج، در حال ايستاده كه در اين صورت بايد بنشيند، تشهّد بخواند، نماز را سلام دهد، يك ركعت نماز احتياط ايستاده و يا دو ركعت نشسته بجا آورد و بنابر احتياط واجب، بايد دو سجده سهو نيز براى قيام اضافى بجا آورد.
مسأله 1307: هفتم: شك بين سه و پنج، در حال ايستاده، بايد بنشيند، تشهّد بخواند، نماز را سلام دهد، دو ركعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد. و بنابر احتياط واجب دو سجده سهو نيز، براى قيام اضافى بجا آورد.
مسأله 1308: هشتم: شك بين سه و چهار و پنج، در حال ايستاده بايد بنشيند، تشهّد بخواند، بعد از سلام نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده، سپس دو ركعت نشسته بجا آورد و بنابر احتياط واجب، دو سجده سهو نيز، براى قيام اضافى بجا آورد.
مسأله 1309: نهم: شك بين پنج و شش، در حال ايستاده، بايد بنشيند، تشهّد بخواند، نماز را سلام دهد، دو سجده سهو بجا آورد و بنابر احتياط واجب، بايد دو سجده سهو ديگرى براى ايستادن اضافى بجا آورد.
چند مسأله
مسأله 1310: اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد، بنابر احتياط نبايد نماز را بشكند، امّا اگر نماز را شكست و مشغول نماز دوم شد، نماز دومش صحيح است.
مسأله 1311: اگر يكى از شكهايى كه نماز احتياط براى آن واجب است، در نماز پيش آيد، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتياط، دوباره نماز را از سر بگيرد اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند، نماز را از سر گرفته باشد نماز دوّمش بنابر احتياط مستحب باطل است و اگر بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند، مشغول نماز شده، نماز دوّمش صحيح است، لكن نماز اوّل در هر دو صورت باطل است.
مسأله 1312: اگر يكى از شكهاى صحيح، براى انسان پيش آيد، چنانكه گفته شد، بايد فوراً فكر كند، ولى اگر بداند با كمى تأخير چيزى را فراموش نمى كند، مى تواند بعداً فكر نمايد، مثلا اگر در سجده شك كند، مى تواند تا بعد از سجده، فكر كردن را تأخير بيندازد.
مسأله 1313: اگر اوّل به يك طرف، گمان بيشترى داشته باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوى شود، بايد به دستور شك عمل نمايد و اگر اوّل، دو طرف در نظر او مساوى باشد و به طرفى كه وظيفه اوست بنا بگذارد، بعد به طرف ديگر گمان كند، بايد طرف گمان شده را بگيرد و نماز را تمام كند.
مسأله 1314: كسى كه نمى داند به يك طرف گمان بيشترى دارد يا هر دو طرف در نظر او مساوى است، بايد به دستور شك عمل كند.
مسأله 1315: اگر بعد از نماز بداند در بين نماز مردّد بوده كه مثلا دو ركعت خوانده يا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته، ولى نداند به خواندن سه ركعت گمان داشته، يا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده، اعتنا لازم نيست ولى خوب است نماز احتياط بخواند.
مسأله 1316: اگر موقعى كه تشهّد مى خواند، يا بعد از ايستادن، شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان موقع، يكى از شكهايى كه بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است، براى او پيش آيد، مثلا شك كند دو ركعت خوانده يا سه ركعت، چنانچه به دستور آن شك عمل كند، نمازش صحيح است.
مسأله 1317: اگر پيش از آنكه مشغول تشهّد شود، يا پيش از ايستادن، شك كند دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان موقع، يكى از شكهايى كه بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است، براى او پيش آيد نمازش باطل است.
مسأله 1318: اگر موقعى كه ايستاده، بين سه و چهار، يا بين سه و چهار و پنج، شك كند و يادش بيايد دو سجده از ركعت پيش را بجا نياورده، نمازش باطل است.
مسأله 1319: اگر شك او از بين برود و شك ديگرى پيش آيد، مثلا اوّل شك كند دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بعد شك كند سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، بايد به دستور شك دوم عمل نمايد.
مسأله 1320: اگر بعد از نماز، شك كند كه در نماز، مثلا بين دو و چهار شك كرده، يا بين سه و چهار، واجب است به دستور هر دو عمل كند و بنابر احتياط مستحب، نماز را نيز دوباره بخواند.
مسأله 1321: اگر بعد از نماز بفهمد در نماز شكّى براى او پيش آمده، ولى نداند از شكهاى باطل بوده و يا از شكهاى صحيح و اگر از شكهاى صحيح بوده كدام يك از آنهاست نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1322: كسى كه نشسته نماز مى خواند، اگر شكى كند كه بايد براى آن، يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند، بايد يك ركعت نشسته بجا آورد. و اگر شكى كند كه بايد براى آن، دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بايد دو ركعت نشسته بجا آورد.
مسأله 1323: كسى كه ايستاده نماز مى خواند، اگر هنگام خواندن نماز احتياط، از ايستادن عاجز شود، بايد مانند كسى كه نماز را نشسته مى خواند همان گونه كه در مسأله پيش، گفته شد، نماز احتياط را بجا آورد.
مسأله 1324: كسى كه نشسته نماز مى خواند، اگر موقع خواندن نماز احتياط، بتواند بايستد بايد به وظيفه كسى كه نماز را ايستاده مى خواند، عمل كند.
