فصل هشتم:

نماز، شكوه بندگى

 

اولين فرع از فروع دين و يكى از مهم‏ترين اعمال هر فرد مسلمان، بلكه يكى از مهم‏ترين عبادات اديان الهى قبل از اسلام نماز است. اقامه اين عبادت سابقه‏اى ديرينه داشته و در دستور كار همه پيامبران بوده است.

حضرت ابراهيم عليه‏السلام بعد از آوردن اسماعيل و مادرش هاجر به سرزمين خشك و خاموش مكه در دعا و نيايش خود به درگاه خداوند چنين مى‏فرمايد: «پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمين فاقد هر گونه زراعت و آب و گياه نزد خانه‏اى كه حرم تو است گذاشتم، پروردگارا! به خاطر اين كه نماز را برپاى دارند»(1). و در فراز ديگرى از مناجات خويش مى‏گويد: «پروردگارا! من و ذريه مرا نمازگزار قرار بده»(2).

خداوند كريم در وصف حضرت اسماعيل عليه‏السلام چنين مى‏گويد: «و هميشه اهل خود را به اداء نماز و پرداخت زكات امر مى‏نمود»(3).


--------------------------------------------------------------------------------

1 ـ سوره ابراهيم(14): آيه37.

2 ـ همان،آيه40.

3 ـ سوره مريم(19): آيه55.

(213)

 
و حضرت عيسى عليه‏السلام در حالى كه طفلى در گهواره بود چنين گفت: «و خداوند مرا هر كجا باشم براى جهانيان مايه بركت و رحمت گردانيد و تا زنده‏ام به انجام نماز و پرداخت زكات سفارش كرد»(1).

همچنين در قرآن كريم وقتى سخن از پيامبرانى چون حضرت موسى، شعيب، زكريا و لقمان به ميان آمده، مسأله نماز هم مطرح شده است.(2)

در آيات و احاديث بى‏شمارى اقامه و به پاداشتن نماز يكى از صفات و خصوصيات انسان‏هاى با ايمان شمرده شده است. هرگاه نماز با شرايط خاصى كه براى آن ذكر شده است بپا گردد، انسان در عالمى از معنويت و روحانيت فرو مى‏رود و پيوندهاى ايمانى او با خدا چنان مى‏شود كه زنگار گناه و آلودگى از دل و جان او شسته مى‏شود.

قرآن كريم نماز را عامل مؤثرى براى بازداشتن انسان از فساد و فحشا مى‏داند؛ در يك دستور سازنده خداوند به پيامبرش چنين مى‏گويد: «اَقِمِ الصَّلوةَ اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الفَحْشاءِ وَالْمُنْكَرِ»(3) يعنى: اى پيامبر نماز را برپا دار كه نماز انسان را از زشتيها و منكرات باز مى‏دارد.

و بدين ترتيب هر كه در پى آن است كه بداند آيا نمازش مقبول درگاه الهى است يا خير، بايد بنگرد كه آيا اين نماز او را از زشتيها و بديها باز داشته است يا خير، پس به همان مقدار كه نماز جلوى كارهاى زشت و ناپسند او را گرفته باشد مورد قبول خداوند مى‏باشد.


--------------------------------------------------------------------------------

1 ـ همان،آيه31.

2 ـ مراجعه شود به سوره‏هاى: طه(20): آيه14 ـ هود(11): آيه87 ـ آل عمران(3): آيه39 ـ لقمان(31): آيه17.

3 ـ سوره عنكبوت(29): آيه45.

(214)

 
در احاديث پيشوايان دين آمده است كه نماز وسيله عروج و بالا رفتن و تقرّب انسان مؤمن و متقى به سوى پروردگار است، و اگر نماز انسان مورد قبول خداوند قرار گيرد ساير اعمال او نيز قبول خواهد شد، و بر عكس اگر نماز مورد قبول واقع نشود باقى اعمال نيز پذيرفته نمى‏شود.

امام باقر عليه‏السلام مى‏فرمايد: «نماز ستون دين است؛ نماز همانند عمود و ستونى است كه در وسط خيمه واقع شده است، تا وقتى كه اين ستون پابرجاست طنابها و ميخها بر جاى خود هستند، اما اگر اين ستون كج گشته و بشكند ديگر از طنابها و ميخها كارى برنمى‏آيد و خيمه نيز بر جاى نخواهد ماند.»(1)

نماز وسيله‏اى است جهت شستشوى گناهان انجام گرفته و سدّى است در برابر گناهان آينده؛ چرا كه روح ايمان را در انسان تقويت نموده و نهال خداترسى را در نهاد آدمى پرورش مى‏دهد؛ نماز عاملى است براى كنار زدن پرده غفلت انسان‏ها از هدفى كه به خاطر آن آفريده شده‏اند. اين عبادت در زمانهاى مختلف شبانه‏روز به انسان اخطار مى‏دهد كه بيدار باش و غرق در زندگى مادى و لذايذ زودگذر نشو. آرى، نماز وسيله‏اى است براى پرورش فضايل اخلاقى و تكامل معنوى انسان‏ها و آنها را از جهان محدود مادّه و چهار ديوارى عالم طبيعت بيرون برده به آسمانها دعوت نموده و با فرشتگان هم‏صدا و هم‏راز مى‏سازد.

در حديثى از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم نقل شده است كه ايشان خطاب به جمعى كه در حضورش بودند، چنين فرمودند: «اگر بر در خانه يكى از



--------------------------------------------------------------------------------

1 ـ وسائل ‏الشيعه،ج4،ص27،حديث12.

(215)

 
شما نهر آبى باشد و در هر شبانه‏روز پنج مرتبه در آن خود را شستشو دهد، آيا كثافت در بدن او باقى خواهد ماند؟ گفتند: خير، حضرت فرمودند: نماز همانند آن نهر جارى است كه با خواندن هر نمازى گناهانى كه در فاصله دو نماز انجام شده است از بين خواهد رفت.»(1)

با توجه به آنچه ذكر شد شايسته است انسان نماز را بسيار مهم شمرده، آن را در اول وقت و با توجه كامل و خضوع و خشوع به جا آورده، توجه داشته باشد كه با چه كسى سخن مى‏گويد و خود را در مقابل عظمت و بزرگى او ناچيز به حساب آورد. علاوه بر اين كه مى‏بايست همواره در طول نماز دلش همراه تنش باشد و از هر گونه تظاهر و خودنمايى اجتناب ورزد، چرا كه نمازى كه براى خداوند بر پا نشود، نه تنها اجرى ندارد، بلكه راه دوزخ را هموار مى‏سازد:كليدِ درِ دوزخ است آن نماز  كه در چشمِ مردم گزارى(2) دراز(3) 
اگر جز به حقّ مى‏رود جاده‏ات در آتش فشانند سجّاده‏ات(4) 


همچنين سزاوار است نمازگزار از كارهايى كه ثواب نماز را كم مى‏كند پرهيز نمايد؛ مثلاً در حال خواب‏آلودگى و خوددارى از ادرار به نماز نايستد و در موقع نماز از غفلت و شتاب زدگى و انجام كارهايى كه نماز را سبك مى‏نمايد پرهيز كند.

ابوبصير يكى از اصحاب امام صادق عليه‏السلام مى‏گويد: پس از وفات



--------------------------------------------------------------------------------

1 ـ همان،ص12،حديث3.

2 ـ به جاى آورى.

3 ـ طولانى.

4 ـ بوستان،باب پنجم در رضا،ص143.

(216)

 
حضرت صادق عليه‏السلام براى تسليت‏گويى خدمت امّ‏حميده همسر حضرت رفتم، او گريه نمود و من هم به گريه افتادم، بعد به من گفت: اگر امام را هنگام جان‏دادن مى‏ديدى شگفت‏زده مى‏شدى، چرا كه او چشمانش را باز كرد، سپس فرمود: همه خويشاوندان مرا جمع كنيد، ما همه را حاضر كرديم، حضرت به آنها نگاه كرد و اين جمله را فرمود: «شفاعت و دستگيرى ما (اهل‏بيت) شامل حال كسانى كه نماز را سبك شمارند نخواهد شد.»(1)

قرآن كريم در توبيخ كسانى كه ارزشى براى نماز قائل نيستند و به اوقات و اركان و شرايط و آداب آن اهميتى نمى‏دهند چنين مى‏گويد: «فَوَيْلٌ لِلمُصَلِّين * الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِم ساهُون»(2) يعنى: واى بر نمازگزاران، آنهايى كه غافل از نماز خويش هستند، و نيز در مقام معرفى منافقين يكى از نشانه‏هاى آنها را چنين ذكر مى‏كند: «هنگامى كه به نماز برخيزند سرتاپاى آنها غرق كسالت و بى حالى است در برابر مردم ريا و خودنمايى مى‏كنند و خدا را جز مقدار كمى ياد نمى‏كنند.»(3)

امام باقر عليه‏السلام مى‏فرمايد: «روزى پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم در مسجد نشسته بودند كه مردى وارد مسجد شد و مشغول نماز شد، ولى ركوع و سجود خود را به طور كامل و صحيح به جا نياورد، پيامبر اكرم فرمودند: اين شخص همانند كلاغ به زمين نوك زد، اگر اين شخص از دنيا برود و



--------------------------------------------------------------------------------

1 ـ وسائل الشيعه،ج4،ص26و27،حديث11.

2 ـ سوره ماعون(107): آيه4و5.

3 ـ سوره نساء(4): آيه142.

(217)

 


نمازش اين گونه باشد بر غير دين من از دنيا رفته است.»(1)

در روايت ديگرى از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم آمده است: «دزدترين دزدها كسى است كه از نماز خود مى‏دزدد، به اين معنى كه آن را كامل بجا نمى‏آورد.»(2)

از آنچه بيان شد حال كسانى كه اهل خواندن نماز نيستند و اين واجب را ناديده مى‏گيرند به خوبى روشن مى‏گردد.

وامش مده آن كه بى نمازست  گرچه دهنش ز فاقه(3) باز است 
كو فرض(4) خدا نمى‏گزارد  از قرض تو نيز غم ندارد(5) 

 

اقسام نماز

نماز به طور كلى بر دو قسم است: واجب و مستحب.

الف ـ نمازهاى مستحب

نمازهاى مستحب بسيار زياد است و به آنها «نافله» نيز مى‏گويند. يكى از اين نمازهاى مستحب نافله‏هاى شبانه‏روزى است كه تعداد ركعت‏هاى اين نافله در روز جمعه سى و هشت ركعت و در روزهاى ديگر هفته سى و چهار ركعت مى‏باشد.

يكى از اين نافله‏هاى شبانه‏روزى معروف به «نافله شب» يا همان «نماز



--------------------------------------------------------------------------------

1 ـ وسائل الشيعه،ج4،ص31و32،حديث2.

2 ـ بحار الانوار،ج81،ص263و264،حديث 66.

3 ـ فقر و تنگدستى.

4 ـ نماز واجب.

5 ـ گلستان،باب هشتم در آداب صحبت،ص279،حكايت66.

(218)

 
شب» است. در سخنى از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم آمده است: «بهترين شما آنهايى هستند كه در سخن گفتن مؤدب بوده و گرسنگان را سير نموده و در حالى كه مردم خواب هستند نماز شب را بپا مى‏دارند.»(1) و در سخن ديگرى آمده است: «هر كه نماز شب را بپا دارد صورت (و سيرتش) در روز نيكو خواهد شد.»(2)

با توجه به اين كه كارها و گرفتارى‏هاى زندگى روزانه، انسان را به خود جلب كرده و قلب را از توجه كامل به سوى خداوند متعال باز مى‏دارد، در نيمه‏هاى شب و هنگام سحر كه غوغاى زندگى مادى فرو نشسته است و روح و جسم در پرتو مقدارى خواب از آرامش خوبى بهره‏مند گشته، حالت معنوى و نشاط خاصى به انسان دست مى‏دهد كه بى‏نظير است. آرى در اين محيط آرام و لحظات تنهايى و به دور از هر گونه خودنمايى و تظاهر در اثر حضور قلب و توجه به حضرت حق در نماز و نيايش حالتى به انسان دست مى‏دهد كه فوق‏العاده روح‏بخش و نشاط‏آور است، به همين دليل دوستان و عاشقان خدا هميشه از عبادت‏هاى آخر شب براى تصفيه روح و تقويت ايمان و تكميل اخلاص خويش توان و نيرو مى‏گيرند.هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ  از يُمنِ(3) دعاى شب و درس(4) سحرى بود(5) 



--------------------------------------------------------------------------------

1 ـ بحار الانوار،ج84،ص142و143،حديث14.

2 ـ همان،ص148،حديث22.

3 ـ يُمنْ: بركت.

4 ـ در برخى نسخه‏ها به جاى كلمه «درس» كلمه «ورد» به معناى ذكر و دعا آمده است.

5 ـ ديوان حافظ،ص211،سطر10.

(219)

 
نماز شب آداب زيادى دارد، ولى براى بهره‏گيرى عاشقان اين عمل روحانى در اين جا ساده‏ترين صورت آن را براى عزيزان نوجوان بيان مى‏نماييم، اميد است كه در خلوت‏هاى شبانه با حضرت حق، ما را نيز فراموش نكرده و از دعاى خالصانه خويش محروم نسازند.

طريقه خواندن نماز شب كه مجموع آن يازده ركعت است به ترتيب بدين قرار است:

1 ـ هشت ركعت از اين نماز را بايد به نيّت «نماز شب» بخوانيم، كه البته بايد اين هشت ركعت را به صورت چهار نماز دو ركعتى مثل نماز صبح به جا آوريم.

2 ـ يك نماز دو ركعتى به نيّت «نماز شَفْع» مثل نمازهاى قبلى مى‏خوانيم.

3 ـ در آخرين مرحله يك نماز يك ركعتى به نيّت «نماز وَتْر» مى‏خوانيم؛ بدين صورت كه بعد از نيّت اين نماز حمد و سوره را خوانده بعد از آن قنوت گرفته و در آن به افراد مؤمن نيز دعا مى‏نماييم، بعد به ركوع رفته و بعد از آن دو سجده به جا مى‏آوريم و سپس با تشهد و سلام نماز را به پايان مى‏رسانيم.

لازم به تذكر است كه اين نمازها اذان و اقامه ندارد و در هر يك از نمازهاى گفته شده مى‏توان قبل از ركوع ركعت دوم قنوت گرفته و به دعا و راز و نياز پرداخت؛ ولى قنوت نماز شَفْع احتياطا به اميد ثواب بجا آورده شود، و قنوت نماز وتر هر چه طولانى‏تر باشد بهتر است.

وقت اين نماز از نيمه شب تا اذان صبح است و بهتر است آن را نزديك

(220)

 
اذان صبح بخوانند، ولى مسافر و كسى كه براى او سخت است اين نماز را در اين وقت بخواند، مى‏تواند آن را در اول شب به جا آورد.

ب ـ نمازهاى واجب

اقسام نمازهاى واجب عبارتند از:

1 ـ نمازهاى شبانه‏روزى كه نماز جمعه نيز يكى از آنهاست؛ و عبارتند از: نماز صبح دو ركعت، ظهر و عصر هر كدام چهار ركعت، مغرب سه ركعت و عشا چهار ركعت؛ بنابراين مجموع نمازهاى شبانه روزى واجب 17 ركعت مى‏باشد كه اين مقدار در سفر به 11 ركعت كاهش مى‏يابد، زيرا مسافر با شرايطى كه در رساله توضيح‏المسائل ذكر شده است بايد نمازهاى «ظهر»، «عصر» و «عشاء» را شكسته يعنى دو ركعتى به جا آورد.

البته هر يك از اين نمازهاى پنج‏گانه داراى اوقات مشخص و مقررى هستند كه تفصيل آن در رساله توضيح‏المسائل آمده است، و انسان وقتى مى‏تواند مشغول هر يك از اين نمازها گردد كه اطمينان نمايد وقت آن فرا رسيده است؛ همچنين هر يك از نمازهاى ظهر و عصر و نيز مغرب و عشا داراى ترتيب بوده و بايد نماز ظهر را بر عصر و نماز مغرب را بر عشا مقدم نمود، و اگر نمازگزار از روى عمد نماز عصر را بر ظهر يا نماز عشا را بر مغرب مقدم نمايد نمازش باطل است.

2 ـ نماز آيات كه به واسطه اين امور بر انسان واجب مى‏گردد: الف ـ گرفتن خورشيد (كسوف)؛ ب ـ گرفتن ماه (خُسوف)؛ ج ـ آمدن زلزله؛ د ـ آمدن رعد و برق و بادهاى سياه و سرخ و هر پديده آسمانى و بنابر احتياط واجب هر پديده زمينى مانند رانش زمين در صورتى كه بيشتر

(221)

 
انسان‏ها از آنها وحشت نمايند.

3 ـ نماز ميّت كه پس از غسل دادن و كفن و حنوط كردن مرده مسلمان و قبل از دفن كردن او واجب است بر بدنش خوانده شود.

4 ـ نماز طواف واجب و گرديدن به دور خانه خدا.

5 ـ نمازى كه از پدر قضا شده و او از دنيا رفته و اكنون آن نماز برجا مانده كه انجام آن بر پسر بزرگ‏تر واجب است و در صورت نداشتن پسر بنابر احتياط واجب بر بزرگ‏ترين مردى كه در نزديك‏ترين طبقه ارث به آن ميت قرار دارد، واجب است آن را بخواند.

6 ـ نمازى كه به واسطه نذر يا عهد يا قسم خوردن واجب شده است؛ مثلاً گفته: از براى خداست بر من كه اگر فلان حاجتم برآورده شود فلان مقدار نماز براى تقرّب به خداوند بخوانم، كه بعد از برآورده شدن حاجتش بر او واجب مى‏شود.

7 ـ نماز عيد فطر و عيد قربان در زمان حضور امام معصوم عليه‏السلام ، ولى خواندن آن در زمان غيبت مثل اين زمان مستحب مى‏باشد و مى‏توان آن را به صورت فرادى يا جماعت خواند.

براى اطلاع از شيوه نمازهاى جمعه، آيات، ميت، طواف، عيد فطر و عيد قربان و شرايط هر يك از آنها مى‏توانيد به رساله توضيح‏المسائل مراجعه نماييد.

پرسش: اگر كسى يقين پيدا كرد كه وقت نماز شده است ولى بعد از خواندن نماز متوجه شد كه همه نمازش را قبل از وقت خوانده است، نماز خوانده شده چه حكمى دارد؟

(222)

 
پاسخ: بايد دوباره نمازش را در وقت بخواند.

پرسش: اگر نمازگزار هنگامى كه مشغول خواندن نماز ظهر است در بين نماز يادش بيايد كه نماز ظهر را خوانده است چه كار بايد بكند؟

پاسخ: بايد آن نماز را رها كرده نماز عصرش را بخواند. و همچنين است اگر در بين نماز مغرب بفهمد نماز مغربش را خوانده است.

پرسش: اگر هنگامى كه مشغول نماز عصر است بفهمد كه نماز ظهرش را نخوانده وظيفه‏اش چيست؟

پاسخ: بايد نيت نمازش را به نماز ظهر برگرداند و نماز را ادامه دهد و بعد از تمام كردن آن نماز، نماز عصرش را بخواند و همچنين است اگر در بين نماز عشا و قبل از رفتن به ركوع ركعت چهارم بفهمد كه نماز مغربش را نخوانده است.

(223)