موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی
شكّيات
شكّيات نماز 23 قسم است كه هشت قسم آن شكهايى هستند كه نماز را باطل مىكنند و به شش قسم آن نبايد اعتنا كرد و نُه قسم ديگر آن صحيح است.
شكهاى باطل كننده نماز
«مسأله 1186» شكهايى كه نماز را باطل مىكنند از اين قرارند:
اوّل: شك در شماره ركعتهاى نماز دو ركعتى، مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولى شك در شماره ركعتهاى نماز مستحب دو ركعتى و بعضى از نمازهاى احتياط، نماز را باطل نمىكند. دوم: شك در شماره ركعتهاى نماز سه ركعتى. سوم: آن كه در نماز چهار ركعتى شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر. چهارم: آن كه در نماز چهار ركعتى پيش از سر برداشتن از سجده دوم، شك كند كه دو ركعت خوانده يا بيشتر پنجم: شك بين دو و پنج، يا دو و بيشتر از پنج. ششم: شك بين سه و شش، يا سه و بيشتر از شش. هفتم: شك بين چهار و شش، يا چهار و بيشتر از شش. هشتم: شك در ركعتهاى نماز به صورتى كه اصلاً نداند چند ركعت خوانده است.
«مسأله 1187» اگر يكى از شكهاى باطل كننده براى انسان پيش آيد، مىتواند نماز را به هم بزند، ولى بهتر است قدرى فكر كند و اگر شك پابرجا شد، نماز را به هم بزند.
(220)
شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد
«مسأله 1188» شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد از اين قرارند:
اوّل: شك در چيزى كه محل بجا آوردن آن گذشته باشد، مثل آن كه در حال خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده يا نه. دوم: شك بعد از سلام واجب نماز. سوم: شك بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شك كثيرالشّك؛ يعنى كسى كه زياد شك مىكند. پنجم: شك امام در شماره ركعتهاى نماز در صورتى كه مأموم شماره آنها را بداند و همچنين شك مأموم در صورتى كه امام شماره ركعتهاى نماز را بداند و شك در افعال نماز نيز همين حكم را دارد. ششم: شك در نماز مستحبّى؛ و توضيح آنها، بدين قرار است:
1 ـ شك در چيزى كه محلّ آن گذشته است
«مسأله 1189» اگر بين نماز شك كند كه يكى از اعمال واجب آن را انجام داده يا نه، مثلاً شك كند كه حمد خوانده يا نه، چنانچه مشغول عملى كه بايد بعد از آن انجام دهد نشده باشد، بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد و اگر مشغول عملى كه بايد بعد از آن انجام دهد، شده باشد، نبايد به شك خود اعتنا كند.
«مسأله 1190» اگر در بين خواندن آيهاى شك كند كه آيه پيش از آن را خوانده يا نه، نبايد به شك خود اعتنا كند؛ ولى اگر وقتى كه آخر آيه را مىخواند شك كند كه اوّل آن را خوانده يا نه، بنابر احتياط واجب بايد آن را دوباره بخواند.
«مسأله 1191» اگر بعد از ركوع يا سجود شك كند كه اعمال واجب آن، مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده يا نه، نبايد به شك خود اعتنا كند.
«مسأله 1192» اگر در حالى كه به سجده مىرود شك كند كه ركوع كرده يا نه، در صورتى كه به سجده نرسيده باشد، بايد برگردد و قيام و ركوع را بجا آورد و اگر در حالى كه به سجده مىرود شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه، بايد برگردد و بايستد و بعد به سجده برود.
«مسأله 1193» اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهّد يا سجده را بجا آورده يا نه،
(221)
بايد برگردد و آن را بجا آورد.
«مسأله 1194» اگر كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مىخواند، هنگامى كه حمد يا تسبيحات را مىخواند، شك كند كه سجده يا تشهّد را بجا آورده يا نه، نبايد به شك خود اعتنا كند و اگر پيش از آن كه مشغول حمد يا تسبيحات شود، شك كند كه سجده يا تشهّد را بجا آورده يا نه، بايد آن را بجا آورد.
«مسأله 1195» اگر شك كند كه يكى از ركنهاى نماز را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول عملى كه بعد از آن است نشده باشد، بايد آن را بجا آورد؛ مثلاً اگر پيش از خواندن تشهّد شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد آنها را بجا آورد و چنانچه بعد به خاطر آورد كه آن ركن را بجا آورده بوده، چون ركن زياد شده، نماز او باطل است.
«مسأله 1196» اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول عملى كه بعد از آن است نشده باشد، بايد آن را بجا آورد؛ مثلاً اگر پيش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده يا نه، بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن به خاطر آورد كه آن را بجا آورده بوده، چون ركن زياد نشده، نماز صحيح است.
«مسأله 1197» اگر شك كند كه ركنى را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول عمل پس از آن شده باشد ـ مثل اين كه مشغول تشهّد باشد و شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه ـ نبايد به شك خود اعتنا كند و اگر به خاطر آورد كه آن ركن را بجا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اعمالى را كه پس از آن است نيز انجام دهد و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او باطل است؛ مثلاً اگر پس از گفتن تسبيحات اربعه و پيش از ركوع ركعت سوم به خاطر آورد كه دو سجده ركعت دوم را بجا نياورده، بايد آنها را بجا آورد و سپس تشهد و تسبيحات اربعه را تكرار نمايد و اگر در ركوع يا بعد از آن به خاطر آورد كه آن را بجا نياورده، نمازش باطل است.
«مسأله 1198» اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده باشد، نبايد به شك خود اعتنا كند؛ مثلاً اگر هنگامى كه مشغول خواندن سوره است، شك كند كه حمد را خوانده يا نه، نبايد به شك خود اعتنا
(222)
كند و اگر بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نياورده، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او صحيح است؛ بنابر اين اگر مثلاً در قنوت به خاطر آورد كه حمد را نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع به خاطر آورد، وظيفهاى ندارد و نماز او صحيح است.
«مسأله 1199» اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه يا شك كند آن را درست گفته يا نه، چنانچه مشغول تعقيب نماز يا مشغول نماز ديگر شده باشد يا به كارى مشغول شود كه عرفا بگويند از نماز خارج شده و به كار ديگرى مشغول شده، نبايد به شك خود اعتنا كند و اگر پيش از آنها شك كند، بايد سلام را بگويد.
2 ـ شك بعد از سلام
«مسأله 1200» اگر بعد از سلام واجب نماز شك كند كه نماز او صحيح بوده يا نه، مثلاً شك كند ركوع كرده يا نه يا بعد از سلام نماز چهار ركعتى، شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت، نبايد به شك خود اعتنا كند؛ ولى اگر هر دو طرف شك او باطل باشد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت، نماز او باطل است.
3 ـ شك بعد از وقت
«مسأله 1201» اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده يا نه يا گمان كند كه نماز نخوانده، خواندن آن لازم نيست؛ ولى اگر پيش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده يا نه يا گمان كند كه نخوانده، بايد آن نماز را بخواند؛ بلكه اگر گمان كند كه خوانده نيز، بايد آن را بجا آورد.
«مسأله 1202» اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده يا نه، نبايد به شك خود اعتنا كند.
«مسأله 1203» اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز
(223)
خوانده، ولى نداند به نيّت ظهر خوانده يا به نيّت عصر، بايد چهار ركعت نماز قضا بخواند و بنابر احتياط آن را بايد به نيّت نمازى كه بر او واجب است به جا آورد.
«مسأله 1204» اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء بداند يك نماز خوانده، ولى نداند سه ركعتى خوانده يا چهار ركعتى، بايد قضاى نماز مغرب و عشاء را بخواند.
4 ـ كَثيرُالشَّك (كسى كه زياد شك مىكند)
«مسأله 1205» اگر كسى در سه نماز متوالى كه بجا مىآورد، به طور مداوم حداقل در يكى از آنها شك كند، «كثيرالشك» است و چنانچه زياد شك كردن او از روى غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد، نبايد به شك خود اعتنا كند و چنانچه كثيرالشك در سه نماز متوالى شك نكند، حكم كثيرالشك از او برطرف مىشود.
«مسأله 1206» اگر كثيرالشّك در بجا آوردن چيزى شك كند، چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نكند، بايد بنا بگذارد كه آن را بجا آورده؛ مثلاً اگر شك كند كه ركوع كرده يا نه، بايد بنا بگذارد كه ركوع كرده است و اگر بجا آوردن آن، نماز را باطل كند، بايد بنا بگذارد كه آن را انجام نداده؛ مثلاً اگر شك كند كه يك ركوع كرده يا بيشتر، چون زياد شدن ركوع نماز را باطل مىكند، بايد بنا بگذارد كه بيشتر از يك ركوع انجام نداده است.
«مسأله 1207» كسى كه در يك قسمت از نماز زياد شك مىكند، چنانچه در قسمتهاى ديگر نماز شك كند، بايد به دستور آن عمل نمايد، مثلاً كسى كه زياد شك مىكند كه سجده كرده يا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند، بايد به دستور آن رفتار نمايد، يعنى اگر ايستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، به شك خود اعتنا نكند.
«مسأله 1208» كسى كه در نماز مخصوصى ـ مثلاً در نماز ظهر ـ زياد شك مىكند، اگر در نماز ديگرى ـ مثلاً در نماز عصر ـ شك كند، بايد به دستور شك رفتار نمايد.
«مسأله 1209» كسى كه وقتى در جاى مخصوصى نماز مىخواند زياد شك مىكند، اگر در غير آنجا نماز بخواند و شكى براى او پيش آيد، بايد به دستور شك رفتار نمايد.
«مسأله 1210» اگر انسان شك كند كه كثيرالشك شده يا نه، بايد به دستور شك
(224)
عمل نمايد و كثيرالشّك تا وقتى يقين نكند كه به حال مردم عادى برگشته، نبايد به شك خود اعتنا كند.
«مسأله 1211» اگر كسى كه زياد شك مىكند، شك كند كه ركنى را بجا آورده يا نه و اعتنا نكند، ولى بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نياورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او باطل است؛ مثلاً اگر شك كند ركوع كرده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه پيش از سجده به خاطر آورد كه ركوع نكرده، بايد ركوع كند و اگر در سجده به خاطر آورد، نماز او باطل است.
«مسأله 1212» اگر كسى كه زياد شك مىكند، شك كند چيزى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نياورده، چنانچه وارد ركن بعدى نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر وارد ركن بعدى شده باشد، نماز او صحيح است؛ مثلاً اگر شك كند كه حمد خوانده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت به خاطر آورد كه حمد نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع به خاطر آورد، نماز او صحيح است.
5 ـ شكّ امام و مأموم
«مسأله 1213» اگر امام جماعت در شماره ركعتهاى نماز شك كند، مثلاً شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام بايد نماز را تمام كند و خواندن نماز احتياط لازم نيست و نيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعتهاى نماز شك كند، نبايد به شك خود اعتنا نمايد و اين حكم در افعال نماز، مثل تعداد سجدهها نيز جارى است.
6 ـ شك در نماز مستحبّى
«مسأله 1214» اگر در شماره ركعتهاى نماز مستحبّى شك كند، چنانچه طرف بيشترِ شك نماز را باطل كند، بايد بنا را بر كمتر بگذارد؛ مثلاً اگر در نافله صبح شك كند كه دو
(225)
ركعت خوانده يا سه ركعت، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و اگر طرف بيشتر شك نماز را باطل نكند، مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت، به هر طرف شك عمل كند نماز او صحيح است، ولى بهتر است بنا را بر كمتر بگذارد.
«مسأله 1215» كم شدن ركن، نماز مستحب را باطل مىكند، ولى زياد شدن ركن آن را باطل نمىكند؛ پس اگر يكى از اعمال نماز مستحب را فراموش كند و هنگامى به خاطر آورد كه مشغول ركن بعد از آن شده، بايد آن عمل را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد، مثلاً اگر در بين ركوع به خاطر آورد كه حمد را نخوانده، بايد برگردد و حمد را بخواند و دوباره به ركوع رود.
«مسأله 1216» اگر در يكى از اعمال نافله شك كند، خواه ركن باشد يا غير ركن، چنانچه وارد جزء بعدى نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر وارد جزء بعدى شده باشد، نبايد به شك خود اعتنا كند.
«مسأله 1217» اگر در نماز مستحبّى دو ركعتى گمان به تعداد ركعتها پيدا كند، بايد به آن عمل كند، مگر آن كه عمل به گمان موجب بطلان نماز شود كه در اين صورت گمان حكم شك را دارد، مثلاً اگر گمان او به يك ركعت برود، بايد يك ركعت ديگر بخواند و اگر احتمال بدهد كه ركعت دوم است، ولى گمان او به ركعت سوم باشد، نماز را در همان ركعت تمام مىكند و نمازش صحيح است.
«مسأله 1218» اگر در نماز نافله كارى كند كه براى آن در نماز واجب سجده سهو واجب مىشود يا يك سجده يا تشهّد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز سجده سهو يا قضاى سجده و تشهّد را بجا آورد.
«مسأله 1219» اگر شك كند كه نماز مستحبّى را خوانده يا نه، چنانچه آن نماز مانند نماز جعفر طيّار وقت معيّنى نداشته باشد، بايد بنا بگذارد كه آن نماز را نخوانده است و همچنين در مانند نافله يوميّه كه وقت معيّنى دارد، اگر پيش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجا آورده يا نه، بايد بنا بگذارد كه نخوانده است؛ ولى اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه خوانده است يا نه، نبايد به شك خود اعتنا كند.
(226)
«مسأله 1220» اگر به جا آوردن نماز مستحبى به سبب نذر، عهد و مانند آن بر كسى واجب شود، چنانچه در اثناى آن نماز شكى براى نمازگزار پيش بيايد، احكام شك در نماز مستحبى در آن جارى است.
«مسأله 1221» اگر كسى در نماز وتر (كه نماز مستحبى يك ركعتى است) شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر، بنابر احتياط آن را اعاده نمايد.
شكهاى صحيح
«مسأله 1222» در نُه صورت اگر در شماره ركعتهاى نماز چهار ركعتى شك كند، چنانچه يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا كرد، همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند؛ وگرنه به دستورهايى كه گفته مىشود عمل نمايد و آن نُه صورت از اين قرارند:
اوّل: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، شك كند دو ركعت خوانده يا سه ركعت كه بايد بنا بگذارد سه ركعت خوانده و يك ركعت ديگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز، بلافاصله نماز احتياط ـ به دستورى كه بعدا گفته مىشود ـ بخواند و احتياط واجب اين است كه اين نماز احتياط را به صورت يك ركعت ايستاده بجا آورد.
دوم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بين ركعت دوم و چهارم شك كند كه بايد بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز، بلافاصله دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.
سوم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بين ركعت دوم و سوم و چهارم شك كند كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، بلافاصله دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نماز احتياط نشسته بجا آورد.
چهارم: آن كه بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بين ركعت چهارم و پنجم شك كند كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، دو سجده سهو بجا آورد. در صورتهاى اول، دوم، سوم و چهارم، اگر بعد از تمام شدن ذكر و قبل از سر برداشتن از سجده، شك كند، نمازش باطل است، اگرچه احتياط مستحب اين است كه به دستور
(227)
ذكر شده در هر يك عمل كند و سپس نماز را اعاده نمايد.
پنجم: شك بين سه و چهار كه در هر جاى نماز باشد، بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد، هرچند احتياط مستحب اين است كه نماز احتياط را نشسته بخواند.
ششم: شك بين چهار و پنج در حال ايستاده قبل از ركوع كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد و سپس بنابر احتياط واجب دو سجده سهو نيز بجا آورد.
هفتم: شك بين سه و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بگويد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد و سپس بنابر احتياط واجب، دو سجده سهو نيز بجا آورد.
هشتم: شك بين سه و چهار و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد و سپس بنابر احتياط واجب دو سجده سهو نيز بجا آورد.
نهم: شك بين پنج و شش در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بگويد و دو سجده سهو بجا آورد و سپس بنابر احتياط واجب، دو سجده سهو ديگر نيز بجا آورد.
«مسأله 1223» اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد، بنابر احتياط نبايد نماز را رها كند و چنانچه نماز را رها كند، معصيت كرده است؛ پس اگر پيش از انجام عملى مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل مىكند نماز را از سر گيرد، نماز دوم او نيز باطل است و اگر بعد از انجام عملى كه نماز را باطل مىكند مشغول نماز شود، نماز دوم او صحيح است.
«مسأله 1224» اگر يكى از شكهايى كه نماز احتياط براى آنها واجب است، در نماز پيش آيد، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتياط نماز را از سر بگيرد، معصيت كرده است. پس اگر پيش از انجام عملى كه نماز را باطل مىكند نماز را از سر بگيرد، نماز دوم او نيز باطل است و اگر بعد از انجام عملى كه نماز را باطل
(228)
مىكند، مشغول نماز شود، نماز دوم او صحيح است.
«مسأله 1225» اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد، چنانچه پس از اندكى تأمّل نتواند در مورد هيچ يك از دو طرف شك تصميم بگيرد، مىتواند فكر كردن را تا كمى بعد نيز ادامه دهد، مثلاً اگر در سجده اول شك كند، مىتواند تا بعد از سجده دوم فكر كردن را ادامه دهد.
«مسأله 1226» اگر گمان او ابتدا به يك طرف بيشتر باشد و بعد دو طرف در نظر او مساوى شوند، بايد به دستور شك عمل نمايد و اگر اوّل دو طرف در نظر او مساوى باشند و به طرفى كه وظيفه اوست بنا بگذارد و بعد گمان او به طرف ديگر تمايل پيدا كند، بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند.
«مسأله 1227» اگر بعد از نماز بداند كه در بين نماز حالت ترديدى داشته كه مثلاً دو ركعت خوانده يا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته، ولى نداند كه گمان او به خواندن سه ركعت بوده يا هر دو طرف در نظر او مساوى بودهاند، بايد نماز احتياط را بخواند.
«مسأله 1228» اگر هنگامى كه تشهّد مىخواند يا بعد از ايستادن، شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان هنگام بين ركعت دو و سه يا دو و چهار يا دو و سه و چهار شك كند، به احتياط واجب بايد به دستور آن شك عمل كند و نمازش را نيز دوباره بخواند.
«مسأله 1229» اگر پيش از آن كه مشغول تشهّد شود شك كند كه دو سجده بجا آورده يا نه يا در ركعتهايى كه تشهّد ندارند، پيش از ايستادن، اين شك براى او پيش آيد و در همان هنگام شك بين ركعت دو و سه يا دو و چهار يا دو و سه و چهار براى او پيش آيد، نمازش باطل است.
«مسأله 1230» اگر هنگامى كه ايستاده، بين سه و چهار يا بين سه و چهار و پنج شك كند و به خاطر آورد كه دو سجده يا يك سجده از ركعت پيش را بجا نياورده، نماز او باطل است.
«مسأله 1231» اگر شك او از بين برود و شك ديگرى برايش پيش آيد، مثلاً اوّل
(229)
شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت و بعد شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، بايد به دستور شك دوم عمل نمايد.
«مسأله 1232» اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بين دو و چهار شك كرده يا بين سه و چهار، بايد به دستور هر دو عمل كند و نماز او صحيح است.اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بين دو و چهار شك كرده يا بين سه و چهار، بايد به دستور هر دو عمل كند و نماز او صحيح است.
«مسأله 1233» اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكى براى او پيش آمده، ولى نداند از شكهاى باطل بوده يا از شكهاى صحيح و اگر از شكهاى صحيح بوده كدام قسم آن بوده است، لازم نيست به دستورات شك عمل كند، بلكه نماز را دوباره مىخواند.
«مسأله 1234» اگر كسى كه نشسته نماز مىخواند، شكى برايش حاصل شود كه بايد براى آن، يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند، بايد يك ركعت نشسته بجا آورد و اگر شكى برايش حاصل شود كه بايد براى آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بايد دو ركعت نشسته بجا آورد.
«مسأله 1235» اگر كسى كه ايستاده نماز مىخواند، هنگام خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود، بايد مثل كسى كه نماز را نشسته مىخواند و حكم آن در مسأله پيش گفته شد، نماز احتياط را بجا آورد.
«مسأله 1236» اگر كسى كه نشسته نماز مىخواند، هنگام خواندن نماز احتياط بتواند بايستد، بايد به وظيفه كسى كه نماز را ايستاده مىخواند، عمل كند.
«مسأله 1237» اگر در يكى از محلهايى كه مسافر مىتواند نماز را شكسته يا تمام بخواند (و تفصيل آن در مسأله 1390 آمده است) قصد كند كه نماز را شكسته بخواند و پس از سربرداشتن از سجده دوم بين ركعت دوم و سوم شك كند، مىتواند بنا را بر ركعت سوم بگذارد و نماز را چهار ركعتى تمام كرده و سپس به دستور شك عمل كند.
نماز احتياط
«مسأله 1238» كسى كه نماز احتياط بر او واجب است، بايد بعد از سلام نماز فورا نيّت نماز احتياط كند و تكبير بگويد و حمد را بخواند و به ركوع رود و دو سجده نمايد؛
(230)
پس اگر يك ركعت نماز احتياط بر او واجب باشد، بايد بعد از دو سجده، تشهّد بخواند و سلام دهد و اگر دو ركعت نماز احتياط بر او واجب باشد، بايد بعد از دو سجده، يك ركعت ديگر مثل ركعت اوّل بجا آورد و بعد تشهّد بخواند و سلام دهد.
«مسأله 1239» نماز احتياط سوره و قنوت ندارد و نبايد نيّت آن را به زبان آورند و احتياط واجب آن است كه سوره «حمد» و حتى «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم» آن را نيز آهسته بخوانند.
«مسأله 1240» اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد نمازى كه خوانده درست بوده، لازم نيست نماز احتياط بخواند و اگر در بين نماز احتياط بفهمد، لازم نيست آن را تمام نمايد.
«مسأله 1241» اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد كه ركعتهاى نماز او كم بوده، چنانچه عملى كه نماز را باطل مىكند انجام نداده باشد، بايد آنچه را از نماز نخوانده بخواند و براى سلام بىجا، احتياطا دو سجده سهو بنمايد و اگر عملى را كه نماز را باطل مىكند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، بايد نماز را دوباره بجا آورد.
«مسأله 1242» اگر بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى نماز او به مقدار نماز احتياط بوده، مثلاً در شك بين سه و چهار، يك ركعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نماز او صحيح است.
«مسأله 1243» اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز كمتر از نماز احتياط بوده، مثلاً در شك بين دو و چهار دو ركعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، بايد نماز را دوباره بخواند.
«مسأله 1244» اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز بيشتر از نماز احتياط بوده، مثلاً در شك بين سه و چهار يك ركعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتياط عملى كه نماز را باطل مىكند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، بايد نماز را دوباره بخواند و اگر عملى كه نماز را باطل مىكند انجام نداده باشد، بايد بنابر احتياط دو ركعت كسرى نماز خود را بجا آورد و
(231)
پس از انجام دو سجده سهو براى سلام اضافى، نماز را دوباره بخواند.
«مسأله 1245» اگر بين دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتياط ايستاده، به خاطر آورد كه نماز را دو ركعت خوانده، لازم نيست دو ركعت نماز احتياط نشسته را بخواند.
«مسأله 1246» اگر بين سه و چهار شك كند و هنگامى كه يك ركعت نماز احتياط ايستاده را مىخواند، به خاطر آورد كه نماز را سه ركعت خوانده، بايد آن ركعت را تمام كند و پس از نماز بنابر احتياط واجب دو سجده سهو بجا آورد و اگر نماز احتياط را نشسته مىخواند، چنانچه هنوز به ركوع ركعت اول وارد نشده، بايد نماز احتياط را رها كند و بايستد و نماز خود را تكميل كند و پس از نماز، بنابر احتياط واجب دو سجده سهو بجا آورد و اگر پس از ورود به ركوع ركعت اول متوجه شود، نمازش باطل است.
«مسأله 1247» اگر بين دو و چهار يا بين دو و سه و چهار شك كند و هنگامى كه دو ركعت نماز احتياط ايستاده را مىخواند، پيش از ركوع ركعت دوم به خاطر آورد كه نماز را سه ركعت خوانده، بايد بنشيند و پس از تشهّد و سلام، نماز را تمام كند و بنابر احتياط واجب دو سجده سهو براى سلام بىجا و دو سجده سهو براى قيام اضافى انجام دهد.
«مسأله 1248» اگر بين دو و سه شك كند و هنگامى كه يك ركعت نماز احتياط ايستاده را مىخواند بفهمد كه نمازش را دو ركعتى يا سه ركعتى تمام كرده، ركعتى را كه مشغول خواندن آن است به عنوان تكميل نماز اصلى قرار داده و نماز را تمام كرده و سپس براى سلام اضافى، بنابر احتياط واجب دو سجده سهو بجا مىآورد.
«مسأله 1249» اگر شك كند نماز احتياطى را كه بر او واجب بوده بجا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز گذشته باشد، به شك خود اعتنا نكند و اگر وقت نماز نگذشته باشد، در صورتى كه مشغول كار ديگرى نشده و از جاى نماز برنخاسته و عملى مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل مىكند نيز انجام نداده باشد، بايد نماز احتياط را بخواند و اگر مشغول عمل ديگرى شده يا عملى كه نماز را باطل مىكند، بجا آورده يا بين نماز و شك او زياد فاصله شده باشد، بنا مىگذارد كه نماز احتياط را بجا آورده و نماز او صحيح است.
(232)
«مسأله 1250» اگر در نماز احتياط ركنى را زياد كند يا مثلاً به جاى يك ركعت دو ركعت بخواند، نماز احتياط او باطل است و بنابر احتياط واجب بايد نماز احتياط را دوباره بخواند و سپس اصل نماز را دوباره بجا آورد.
«مسأله 1251» اگر هنگامى كه مشغول نماز احتياط است، در يكى از اعمال آن شك كند، چنانچه وارد جزء بعدى نشده باشد، بايد آن را بجا آورد و اگر وارد جزء بعدى شده باشد، نبايد به شك خود اعتنا كند؛ مثلاً اگر شك كند كه حمد را خوانده يا نه، چنانچه به ركوع نرفته باشد، بايد بخواند و اگر به ركوع رفته باشد، نبايد به شك خود اعتنا كند.
«مسأله 1252» اگر در شماره ركعتهاى نماز احتياط شك كند، بنابر احتياط بايد بنا را بر بيشتر بگذارد و سپس اصل نماز را اعاده كند، ولى چنانچه طرف بيشترِ شك، نماز احتياط را باطل كند، اعاده اصل نماز كافى است.
«مسأله 1253» اگر در نماز احتياط چيزى كه ركن نيست سهوا كم يا زياد شود، چنانچه از مواردى باشد كه در اصل نماز موجب سجده سهو مىشود، بنابر احتياط سجده سهو دارد.
«مسأله 1254» اگر بعد از سلام نماز احتياط شك كند كه يكى از اجزاء يا شرايط آن را بجا آورده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
«مسأله 1255» اگر در نماز احتياط، تشهّد يا يك سجده را فراموش كند، بنابر احتياط واجب بايد بعد از سلام آن را قضا نمايد.
«مسأله 1256» اگر نماز احتياط و دو سجده سهو بر او واجب شود، ابتدا بايد نماز احتياط و سپس دو سجده سهو را انجام دهد و چنانچه نماز احتياط و قضاى يك سجده يا قضاى تشهد بر او واجب شود، بايد اوّل نماز احتياط را بجا آورد، مگر اين كه سجده ركعت آخر و يا تشهد آخر نماز را فراموش كرده باشد كه در اين صورت بنابر احتياط واجب بايد سجده يا تشهد فراموش شده را به جا آورد و سپس اعمال نماز را كه بعد از آنها واقع مىشود انجام دهد و پس از آن نماز احتياط را بخواند.
«مسأله 1257» حكم گمان در ركعتهاى نماز حكم يقين است، مثلاً اگر در نماز
(233)
چهار ركعتى گمان داشته باشد كه نماز را چهار ركعت خوانده، نبايد نماز احتياط بخواند و حكم گمان در اجزاى نماز نيز مانند حكم يقين است.
«مسأله 1258» حكم سهو، شك و گمان در نمازهاى واجب يوميّه و نمازهاى واجب ديگر فرق ندارد، مثلاً اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتى است، نماز او باطل است.
