موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی
معاملات باطل و حرام
مسأله ۲۰۸۳ ـ بعضى از معاملات باطل است و حرام نیست ، و بعضى حرام است و باطل نیست ، و بعضى باطل و حرام است ، و عمده اینها از این قرار است:
(اوّل) بعضى از اعیان نجسه ، مانند مشروبات مسكر و خوك كه خرید و فروش این دو باطل و حرام است ، و همچنین مردار نجس و سگ غیر شكارى كه خرید و فروش این دو باطل و بنابر احتیاط حرام است.
و در غیر اینها در صورتى كه منفعت عقلایى حلالى داشته باشد ـ مثلا غائط را كود كنند یا خون را به مریض تزریق نمایند ـ خرید و فروش آن صحیح و حلال است ، ولى احتیاط مستحبّ ترك آن است.
(دوم) خرید و فروش مال غصبى ، كه بدون اجازه مالكش باطل است ، ولى تكلیفاً حرام نیست ، بلكه تصرّفات خارجیه در مال غصبى حرام است.
(سوم) خرید و فروش چیزى كه نزد مردم مالیت ندارد و خرید و فروش آن نزد آنان سفیهانه است ـ مانند حیواناتى كه پیش مردم ارزش ندارد ـ باطل است و حرام نیست.
(چهارم) معامله چیزى كه منافع معمولى آن فقط كار حرام باشد ـ مانند اسباب قمار ـ كه باطل و حرام است.
(پنجم) معامله اى كه در آن ربا باشد باطل و حرام است.
(ششم) فروش جنسى كه با چیز دیگر مخلوط است در صورتى كه آن چیز معلوم نباشد و فروشنده هم به خریدار نگوید ، مثل فروختن روغنى كه آن را با پیه مخلوط كرده است ، یا بها قرار دادن چیزى كه در آن غش شده است ، و چنین معامله اى حرام و در بعضى از صور ـ كه خواهد آمد ـ باطل است.
پیغمبر اكرم (صلى الله علیه وآله وسلم) فرموده اى دارد به این مضمون: از مسلمانان نیست كسى كه با مسلمانان غش كند.
و از آن حضرت روایت شده كه: هر كه با برادر مسلمان خود غش كند خداوند بركت روزى او را مى برد و معیشت او را بر او فاسد مى كند و او را به خودش واگذار مى كند.
مسأله ۲۰۸۴ ـ فروختن چیز پاكى كه نجس شده و آب كشیدن آن ممكن است ، اشكال ندارد ، ولى اگر مشترى آن چیز را براى صرف در مثل خوردن و آشامیدن بخواهد یا براى عملى كه طهارت ظاهرى براى صحّت آن كافى نیست ـ مثل آن كه آب را براى وضو گرفتن و غسل كردن بخواهدـ نجاست آن را باید به او بگوید ، و همچنین بنابر احتیاط واجب اگر لباس است و مشترى مى خواهد با لباس پاك واقعى نماز بخواند ، هر چند كه در نماز طهارت ظاهرى بدن و لباس براى جاهل كفایت مى كند.
مسأله ۲۰۸۵ ـ اگر چیز پاكى كه آب كشیدن آن ممكن نیست نجس شود ، در صورتى كه منفعت عقلایى حلالى داشته باشد ، خرید و فروش آن مانعى ندارد ، ولى اگر مشترى آن را براى مثل خوردن و آشامیدن بخواهد یا نجاست آن موجب شود كه عمل مشروط به طهارت او باطل شود ، مثلا بخواهد نفت نجس را بسوزاند ، ولى سبب نجاست خوراك او شود یا بدن او نجس شود كه در نتیجه وضو یا غسلش باطل گردد ، واجب است فروشنده نجاست آن را به مشترى بگوید ، و همچنین ـ بنابر احتیاط واجب ـ در جایى كه اگر چه نجاست بدن موجب بطلان وضو و غسل نشود ، ولى مشترى بخواهد با لباس و بدن پاك واقعى نماز بخواند.
مسأله ۲۰۸۶ ـ خرید و فروش دواهاى نجس خوردنى ، در صورتى كه منفعت عقلایى حلالى غیر از خوردن نداشته باشند ، باطل است ، و در صورتى كه داشته باشند صحیح است ، ولى باید نجاستش را به مشترى بگویند ، و اگر خوردنى نباشد خرید و فروشش جایز است ، ولى باید به طورى كه در مسأله قبل گذشت به مشترى اعلام شود.
مسأله ۲۰۸۷ ـ خرید و فروش روغنهایى كه از ممالك غیر اسلامى مى آورند ، اگر نجس بودن آنها معلوم نباشد ، اشكال ندارد ، و همچنین اگر معلوم باشد و منفعت عقلایى حلالى داشته باشد ، ولى در این صورت فروشنده باید به خریدار بر طبق آنچه كه در مسأله «۲۰۸۵» گذشت اعلام نماید.
و روغنى را كه از حیوان بعد از جان دادن آن مى گیرند ، هر چند احتمال آن برود كه به دستور شرع كشته شده ، چنانچه از دست كافر بگیرند ـ در صورتى كه احراز نشود كه آن كافر از دست مسلمان یا از بازار مسلمین گرفته استـ یا از ممالك غیر اسلامى بیاورند ، خوردنش حرام و خرید و فروش آن باطل و محكوم به نجاست است.
مسأله ۲۰۸۸ ـ اگر روباه و مانند آن را به غیر دستورى كه در شرع معین شده كشته باشند ، یا خودش مرده باشد ، خرید و فروش پوست آن باطل ، و بنابر احتیاط حرام است.
مسأله ۲۰۸۹ ـ چرمى كه از ممالك غیر اسلامى مى آورند ، یا از دست كافر گرفته مى شود ـ در صورتى كه احراز نشود كه آن كافر از دست مسلمان یا از بازار مسلمین گرفته است ـ هر چند احتمال برود از حیوانى است كه به دستور شرع كشته شده ، خرید و فروش آن باطل و نماز در آن جایز نیست.
مسأله ۲۰۹۰ ـ روغنى كه از حیوان بعد از جان دادنش گرفته شده ، یا چرمى كه از دست مسلمان گرفته شود و انسان بداند كه آن مسلمان آن را از دست كافر گرفته و تحقیق نكرده كه از حیوانى است كه به دستور شرع كشته شده یا نه ، خرید و فروشش باطل ، و نماز در آن چرم و خوردن آن روغن جایز نیست.
مسأله ۲۰۹۱ ـ معامله مشروبات مسكر حرام و باطل است.
مسأله ۲۰۹۲ ـ فروختن مال غصبى با عدم اجازه مالك باطل است ، و فروشنده باید پولى را كه از خریدار گرفته به او برگرداند.
مسأله ۲۰۹۳ ـ اگر خریدار قاصد معامله است ولى قصدش این باشد كه عوض جنسى را كه مى خرد ندهد ، معامله صحیح است و واجب است عوض را به فروشنده بدهد.
مسأله ۲۰۹۴ ـ اگر خریدار جنسى را به ذمّه بخرد و ما فى الذمّه را از مال حرام ادا كند ، معامله صحیح است ، ولى تا آنچه را كه بدهكار است از مال حلال ندهد ، ذمّه اش برئ نمى شود.
مسأله ۲۰۹۵ ـ خرید و فروش آلات لهو مثل تار و ساز حرام است ، و این حكم در سازهاى كوچك كه بازیچه بچّه ها است ، مبنى بر احتیاط است ، و امّا آلات مشتركه مثل رادیو و ضبط صوت در صورتى كه براى استعمال در حرام نباشد ، خرید و فروش آن مانعى ندارد.
مسأله ۲۰۹۶ ـ اگر چیزى را كه مى شود استفاده حلال از آن ببرند ، به كسى كه در حرام مصرف مى كند به قصد این بفروشد كه آن را در حرام مصرف كند ، مثلا انگور را به این قصد بفروشد كه از آن شراب تهیه نمایند ، معامله آن حرام و باطل است ، ولى اگر به این قصد نفروشد و فقط بداند كه مشترى از انگور شراب تهیه خواهد كرد ، معامله اشكال ندارد.
مسأله ۲۰۹۷ ـ ساختن مجسّمه جاندار حرام است ، و همچنین نقاشى آن بنابر احتیاط ، و خرید و فروش و نگهدارى آن جایز است ، اگر چه احوط ترك است.
مسأله ۲۰۹۸ ـ چیزى كه از قمار یا دزدى یا از معامله باطل تهیه شده ، معامله بر آن فضولى است، و صحّت و نفوذ آن محتاج به اجازه مالك یا ولىّ اوست، و تصرّف در آن حرام است ، و در دست هر كس كه باشد باید به مالك یا ولىّ او برگرداند.
مسأله ۲۰۹۹ ـ اگر روغنى را كه با پیه مخلوط است بفروشد ، چنانچه مورد معامله عین شخصى باشد، مثلا بگوید این یك من روغن را مى فروشم، دو صورت دارد:
(اوّل) آن كه مقدار پیه مخلوط به اندازه اى است كه عرفاً مى گویند این یك من روغن است ولى غش دارد ، در این صورت معامله صحیح است و خریدار حقّ فسخ دارد.
(دوم) آن كه مقدار پیه مخلوط به اندازه اى است كه عرفاً نمى گویند این یك من روغن است ، بلكه مى گویند روغن و پیه است ، در این صورت معامله به مقدار پیهى كه در آن است باطل است ، و پولى كه فروشنده براى پیه آن گرفته مال مشترى و پیه مال فروشنده است ، و مشترى مى تواند معامله روغن خالصى را هم كه در آن است فسخ كند.
و اگر مورد معامله عین شخصى نباشد ، بلكه یك من روغن در ذمّه بفروشد و بعد روغنى كه پیه دارد بدهد ، مشترى مى تواند آن روغن را پس بدهد و روغن خالص را مطالبه نماید.
مسأله ۲۱۰۰ ـ اگر مقدارى از جنسى را كه با وزن یا پیمانه مى فروشند ، به زیادتر از همان جنس بفروشد ـ مثلا یك من گندم را به یك من و نیم گندم بفروشدـ ربا و حرام و معامله باطل است ، و همچنین اگر یكى از آن دو سالم و دیگرى معیوب ، یا یكى خوب و دیگرى بد باشد ، یا با یكدیگر تفاوت قیمت داشته باشند ، چنانچه مورد خرید و فروش تفاوت در مقدار داشته باشد ، باز هم ربا و حرام و معامله باطل است ، پس اگر مس درست را بدهد و بیشتر از آن مس شكسته بگیرد ، یا برنج صدرى را بدهد و بیشتر از آن برنج گرده بگیرد ، یا طلاى ساخته را بدهد و بیشتر از آن طلاى نساخته بگیرد ، ربا و حرام مى باشد و معامله هم باطل است.
مسأله ۲۱۰۱ ـ اگر چیزى را كه اضافه مى گیرد غیر از جنسى باشد كه مى فروشد ، مثلا یك من گندم به یك من گندم و یك قران پول بفروشد ، باز هم ربا و حرام و معامله باطل است ، بلكه اگر چیزى زیادتر نگیرد ولى شرط كند كه خریدار عملى براى او انجام دهد ، باز هم ربا و حرام و معامله باطل است.
مسأله ۲۱۰۲ ـ اگر در اجناسى كه با وزن یا پیمانه مى فروشند ، بخواهند در معامله ربا نشود ، باید ملاحظه كنند كه در یكى از دو طرف معامله زیاده یا آنچه در حكم زیاده است ـ چنانچه در مسأله قبل گذشت ـ محقّق نشود ، مثلا یك من گندم و یك دستمال را به یك من و نیم گندم نقد بفروشد ، كه نیم من گندم زیادى در مقابل دستمال باشد ، و همچنین است اگر در هر دو طرف چیزى زیاد كنند ، مثلا یك من گندم و یك دستمال را به یك من و نیم گندم و یك دستمال ـ با ملاحظه آنچه كه گذشت ـ بفروشد.
مسأله ۲۱۰۳ ـ اگر چیزى را كه مثل پارچه با متر و ذرع مى فروشند ، یا چیزى را كه مثل گردو و تخم مرغ با شماره معامله مى كنند ، بفروشد و زیادتر بگیرد ، در صورتى كه معامله بین دو عین شخصى باشد اشكال ندارد ، و همچنین است اگر به مافى الذمّه بفروشد و بین آنها امتیاز باشد ، مثل اینكه ده عدد تخم مرغ بزرگ را به یازده عدد متوسط در ذمّه بفروشد ، ولى اگر بین آنها هیچ امتیاز نباشد صحّت معامله محلّ اشكال است ، و همچنین فروختن اسكناس ـ هر چند معدود است ـ به زیادتر در صورتى كه هر دو از یك جنس باشند ، چه هر دو عین شخصى یا شخصى به ما فى الذمّه باشد ، محلّ اشكال است.
مسأله ۲۱۰۴ ـ جنسى را كه در بعضى از شهرها با وزن یا پیمانه مى فروشند ، و در بعضى از شهرها با شماره معامله مى كنند ، در صورتى كه غلبه اى در بین نباشد ، حكم آن در هر شهرى بر طبق معمول آن شهر است ، و همچنین در صورتى كه آن را در غالب شهرها با وزن یا پیمانه بفروشند و در بعضى از شهرها با شماره معامله كنند ، هر چند در این صورت احتیاط آن است كه آن جنس را به زیادتر از آن نفروشند.
مسأله ۲۱۰۵ ـ اگر چیزى را كه مى فروشد و عوضى را كه مى گیرد از یك جنس نباشد ، زیاده گرفتن اشكال ندارد ، پس اگر یك من برنج بفروشد و دو من گندم بگیرد ، معامله صحیح است.
مسأله ۲۱۰۶ ـ اگر جنسى را كه مى فروشد و عوضى را كه مى گیرد از یك چیز عمل آمده باشد ، باید در معامله زیادى نگیرد ، پس اگر یك من روغن گاو بفروشد و در عوض آن یك من و نیم پنیر گاو بگیرد ، ربا و حرام و معامله باطل است ، و همچنین است اگر میوه رسیده را با میوه نارس از همان جنس معامله كند.
مسأله ۲۱۰۷ ـ جو و گندم در ربا یك جنس حساب مى شود ، پس اگر ـ مثلا ـ یك من گندم بدهد و یك من و پنج سیر جو بگیرد ، ربا و حرام و معامله باطل است ، و نیز اگر ده من جو بخرد كه سر خرمن ده من گندم بدهد ، چون جو را نقد گرفته و بعد از مدّتى گندم را مى دهد ، مثل آن است كه زیادى گرفته و حرام و معامله باطل است.
مسأله ۲۱۰۸ ـ مسلمان از كافر حربى مى تواند ربا بگیرد ، و كافرى كه در پناه اسلام است معامله ربا با او جایز نیست ، ولى بعد از معامله اگر ربا گرفتن در شریعتش جایز باشد ، مى تواند بگیرد ، و پدر و فرزند و شوهر و زن دایمى مى توانند از یكدیگر ربا بگیرند.
