موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی
فصل هفدهم:
روزه، بستر تقوا و پرهيزكارى
«روزه» آن است كه انسان براى انجام فرمان خداوند از اذان صبح تا مغرب از خوردن و آشاميدن و ساير چيزهايى كه ذكر خواهد شد خوددارى نمايد؛ و همانطور كه از قرآن مجيد و تورات و انجيل كنونى برمىآيد روزه در ميان مذاهب قبل از اسلام نيز وجود داشته است. اهميت اين عبادت كه نقش بسزايى در سلامت روح و جسم انسان دارد در سخنان معصومين عليهمالسلام اين گونه بيان شده است:
1 ـ خداوند متعال ـ چنان كه پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم از او نقل كرده ـ چنين مىفرمايد: «روزه براى من است و من خود پاداش آن را مىدهم.»(1)
2 ـ رسول اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم : «الصوم جُنَّةٌ مِنَ النَّار»(2) يعنى: روزه سپرى در برابر آتش جهنم است.
3 ـ امام صادق عليهالسلام : «خواب روزهدار عبادت، سكوتش تسبيح
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج10،ص397،حديث7؛ و ص400،حديث 15و16.
2 ـ همان،ص395،حديث1.
(284)
پروردگار، عملش مقبول درگاه حق و دعايش مستجاب است.»(1)
4 ـ امام صادق عليهالسلام : «بالاترين جهاد روزه گرفتن در هواى گرم و سوزان است.»(2)
5 ـ در حديث وفات حضرت مريم عليهاالسلام آمده است: «عيسى عليهالسلام بعد از آن كه مادرش دفن شد، صدا زد: اى مادر! آيا دوست دارى كه به دنيا بازگردى؟ مريم پاسخ داد: بله براى انجام دو كار: يكى اين كه در شبى بسيار سرد براى خدا به نماز بايستم، و دوم اين كه در روز بسيار گرم روزه بگيرم، اى فرزندم! راه بسيار مخوف و ترسناك است.»(3)
فوايد و آثار روزه
اگر اين دستور دينى با تمام آداب و شرايطش انجام شود آثار فراوان و با ارزشى از نظر مادى و معنوى براى انسان در پىخواهد داشت كه در اين جا به طور خلاصه به پارهاى از اين آثار اشاره مىگردد:
الف ـ اثر تربيتى
دو اثر عمده تربيتى روزه بدين قرار است :
1 ـ روزه روح انسان را صيقل داده و باعث تطهير جسم و جان وى مىگردد؛ روزهدار در حال روزه با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب چشمپوشى نموده و در عمل ثابت مىكند كه همچون حيوان در بند
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ص401،حديث17؛ وص403،حديث24.
2 ـ مستدرك الوسائل،ج7،ص504،حديث1.
3 ـ همان،ص506،حديث6.
(285)
اصطبل و علف نيست بلكه او مىتواند زمام خواهشهاى نفسانى خويش را به دست گرفته و بر هوسهاى خود مسلط گردد، خلاصه روزه انسان را از عالم حيوانيت ترقى داده و به جهان فرشتگان بالا مىبرد. قرآن مجيد اثر روزه را ايجاد روحيه پرهيزكارى در انسان بيان نموده است.(1)
فرشته خوى شود آدمى به كم خوردن و گر خورد چو بهائم(2) بيوفتد چو جماد(3)
مراد هر كه برآرى مطيع امر تو گشت خلاف نفس كه فرمان دهد چو يافت مراد(4)
2 ـ روزه عامل مؤثرى در تقويت اراده انسان است؛ انسانى كه انواع غذاها و آشاميدنىها را در اختيار دارد و هر لحظه اراده كند سراغ آنها رفته و از آن استفاده مىكند مانند درختى است كه در كنار جوى آبى قرار داشته و نازپرورده و بسيار كممقاومت و كمدوام بوده و اگر چند روزى آب به آن نرسد پژمرده گشته و مىخشكد، اما درختانى كه در بيابانهاى خشك و كم آب و علف يا از لابلاى صخرهها در دل كوهها مىرويند و نوازشگر شاخههايشان از همان ابتداى جوانهزدن طوفانهاى سخت و آفتاب سوزان و سرماى زمستان است و با انواع محروميتها دست به گريبانند، محكم و با دوام و پر استقامت و سختجان هستند. روزه نيز با روح و جان انسان همين عمل را انجام داده و با محدوديتهاى موقت به او
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ سوره بقره(2): آيه183.
2 ـ بهائم: حيوانات.
3 ـ جماد: اشياء بىجان.
4 ـ گلستان،باب هفتم در تأثير تربيت،ص244،حكايت18.
(286)
مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت را مىبخشد.
چو كم خوردن طبيعت شد كسى را چو سختى پيشش آيد سهل گيرد
و گر تن پرورست اندر فراخى(1) چو تنگى بيند از سختى بميرد(2)
ب ـ اثر اجتماعى
اثر ديگر روزه آموزش مساوات و برابرى در ميان افراد اجتماع است، با انجام اين دستور مذهبى افراد ثروتمند وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور عينى و حسى درك مىنمايند؛ امام صادق عليهالسلام در پاسخ «هشامبنحكم» كه از حضرت علت واجب شدن روزه را سؤال نموده بود اين گونه مىفرمايد: «خداوند اين عمل را واجب نمود تا فقير و ثروتمند همانند شوند؛ چرا كه ثروتمند طعم گرسنگى را نچشيده تا بر فقير ترحم نمايد بلكه هر چيزى را كه اراده مىكرده برايش مهيا بوده است، پس خداوند اراده كرد تا بين بندگانش تساوى برقرار شده و ثروتمند طعم گرسنگى و رنج را چشيده و بر انسان ضعيف و گرسنه عطوفت و ترحم نمايد.»(3)
ج ـ اثر بهداشتى
روزه نقش بسزايى در سلامتى جسم انسان دارد، پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم مىفرمايد: «صُومُوا تَصِحُّوا»(4) يعنى: روزه بگيريد تا تندرست بمانيد.
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ فراخى: گشادگى.
2 ـ گلستان،باب سوم در فضيلت قناعت،ص149،حكايت6.
3 ـ وسائل الشيعه،ج10،ص7،حديث1.
4 ـ بحار الانوار،ج93،ص255،حديث33.
(287)
عامل بسيارى از بيمارىها زيادهروى در خوردن غذاهاى مختلف است و چون مواد اضافى، جذب بدن نمىشود به صورت چربىهاى اضافى در نقاط مختلف بدن يا به صورت چربى و قند اضافى در خون باقى مىماند، اين مواد اضافى در لابلاى بافتهاى بدن در واقع لجنزار متعفنى براى پرورش انواع ميكروبها و بيمارىهاى عفونى خواهد بود. بهترين راه مبارزه با اين امر خوددارى از خوردن غذا و گرفتن روزه است؛ چرا كه روزه زبالهها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را سوزانده و در واقع بدن را خانهتكانى مىكند. از طرف ديگر با توجه به اين كه دستگاه گوارشى از حساسترين دستگاههاى بدن بوده و در تمام سال به طور مداوم مشغول كار است نياز به استراحت دارد و روزه اين امكان را به اين دستگاه مهم بدن مىدهد، البته اين در صورتى است كه شخص روزهدار طبق دستور اسلام به هنگام «افطار» و «سحر» در خوردن غذا زيادهروى نكند، در غير اين صورت ممكن است نتيجه مطلوب حاصل نگردد.
نيت پاك، ركن اساسى روزه
آنچه باعث امتياز و جدايى روزه از ساير مواردى است كه انسان از غذا و مانند آن اجتناب مىكند، آن است كه در روزه نخوردن و نياشاميدن همراه با قصد قربت و نزديكى به خداوند متعال مىباشد، پس اگر روزهدار از همه چيزهايى كه روزه را باطل مىكند خوددارى نمايد ولى در انجام آن دچار ريا و خودنمايى و تظاهر گردد، از آن كسانى خواهد بود كه به فرموده پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم جز گرسنگى و تشنگى بهرهاى از روزهاش
(288)
نخواهد برد(1). آنچه در اين بازار خريدار دارد، عمل همراه با اخلاص و نيت پاك است كه روزه بستر مناسبى براى اين امر است.
روزه مثل نماز و حج نيازمند انجام كارى نيست بلكه انسان روزهدار بايد از خوردن و آشاميدن و برخى كارهاى ديگر خوددارى نمايد، بنابراين روزه كمتر توجه مردم را به خود جلب مىكند و طبيعى است كه ريا و تظاهر در آن كمتر راه پيدا مىكند، و بر اين اساس كسانى كه روزه مىگيرند، در بيشتر موارد قصدشان رضاى خداست، و شايد به همين جهت در حديثى كه آغاز اين فصل گذشت آمده بود خداوند پاداش روزهدار را خودش مىدهد.
عبادت به اِخلاصِ نيّت نكوست وگرنه چه آيد زبى مَغزْ پوست؟(2)
پارهاى از احكام روزه
همانطور كه بارها گفته شد لازم نيست انسان نيت را به زبان آورد، بلكه همينقدر كه با توجه و براى انجام فرمان خداوند تصميم بر گرفتن روزه داشته باشد كفايت مىكند؛ براى نيت روزه يكى از سه حالت زير وجود دارد:
الف ـ چنانچه بخواهد روزهاى كه داراى وقت مشخص و معين است را بجا آورد، مثل روزه ماه مبارك رمضان، از اول شب تا اذان صبح هر وقت براى فردا قصد روزه نمايد اشكال ندارد.
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ج84،ص207،حديث17.
2 ـ بوستان،باب پنجم در رضا،ص142.
(289)
ب ـ در صورتى كه بخواهد روزهاى كه وقت مشخصى ندارد، مثل روزه قضا را بجا آورد وقت نيت آن تا اذان ظهر ادامه دارد، پس اگر اول صبح قصد گرفتن روزه را نداشته باشد و پيش از ظهر نيت روزه نمايد، روزهاش صحيح است، ولى اگر تا هنگام ظهر نيت روزه نكند نمىتواند آن روز را روزه بگيرد.
ج ـ چنانچه بخواهد روزه مستحبى بگيرد، وقت نيت آن از اول شب قبل تا مقدار كمى مانده به مغرب روز بعد است، به اين معنا كه اگر كسى به هر دليل بدون نيت روزه از اذان صبح تا آخرين وقتى كه به اندازه نيت روزه نمودن به مغرب باقى مانده كارى كه روزه را باطل مىكند انجام نداده باشد و قبل از مغرب نيت روزه نمايد، روزهاش صحيح است.
پرسش: اگر شخصى پيش از اذان صبح قصد داشته باشد كه فردا را روزه بگيرد و بخوابد و پس از مغرب بيدار شود، آيا روزهاش صحيح است؟
پاسخ: بله.
پرسش: روزه و ساير عبادات بچه نابالغى كه خوب و بد را تشخيص مىدهد، آيا صحيح است؟
پاسخ: عبادات بچه صحيح است.
مبطِلاتِ روزه
انجام دادن بعضى از كارها روزه را باطل مىنمايد كه به آنها «مُبْطِلاتِ روزه» گويند و برخى از آنها عبارتند از:
(290)
1 ـ خوردن و آشاميدن
اگر روزهدار از روى عمد چيزى بخورد و يا بياشامد، كم باشد يا زياد، روزه او باطل مىشود؛ چه خوردن يا آشاميدن آن چيز معمول و متعارف باشد مثل آب و نان و يا متعارف نباشد مثل خاك، پس اگر از روى فراموشى چيزى را بخورد يا بياشامد روزهاش باطل نمىشود چه روزه او واجب باشد يا مستحب.
پرسش: تزريق آمپول در هنگام روزه چه حكمى دارد؟
پاسخ: تزريق آمپولى كه براى بىحس كردن عضوى از بدن به كار مىرود و نيز واكسنهايى كه زير پوست تزريق مىگردد اشكال ندارد، ولى بنابر احتياط واجب بايد از تزريق آمپولهاى تقويتى، دارويى و انواع سرمها خوددارى نمود.
پرسش: آيا فرو بردن اخلاط سر و سينه روزه را باطل مىكند؟
پاسخ: اگر به فضاى دهان نرسيده باشد فرو بردن آن اشكالى ندارد، ولى اگر داخل فضاى دهان شده باشد نبايد آن را فرو برد.
پرسش: فرو بردن آب دهان در هنگام روزه چطور است؟
پاسخ: اشكال ندارد هر چند كه آب دهان به خاطر تحريكاتى همچون تصور غذاهاى ترشمزه و مانند آن در دهان جمع شده باشد.
2 ـ استمناء
اگر روزهدار با خود كارى نمايد كه از او منى بيرون آيد علاوه بر اين كه كار حرامى انجام داده است روزهاش نيز باطل مىشود، ولى اگر در خواب محتلم گرديده و از او منى بيرون آيد و در حال بيرون آمدن منى از خواب
(291)
بيدار شود، لازم نيست از بيرون آمدن آن جلوگيرى نمايد.
3 ـ دروغ بستن به خدا يا معصومين عليهمالسلام
در صورتى كه روزهدار از طريقى چون گفتن، نوشتن، اشاره و مانند آن به خداوند متعال و يا پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم و يا امامان عليهمالسلام از روى عمد دروغى را نسبت دهد، بنابر احتياط واجب روزهاش باطل مىشود، اگرچه بلافاصله بگويد دروغ گفتم و يا توبه نمايد، و اگر اين عمل از روى شوخى انجام گيرد گرچه كار بدى است اما روزه را باطل نمىكند.
پرسش: اگر روزهدار بخواهد مطلبى را از قول يكى از معصومين عليهمالسلام نقل نمايد ولى راست و دروغ بودن آن را نداند، به چه طريقى بايد عمل نمايد؟
پاسخ: بايد بنابر احتياط آن را از گفته كسى كه آن خبر را بيان كرده يا از كتابى كه خبر در آن است نقل نمايد و نبايد به طور حتمى آن را به خدا يا يكى از معصومين عليهمالسلام نسبت دهد.
4 ـ رساندن غبار غليظ به حلق
رساندن غبار غليظ به حلق از روى توجه و عمد بنابر احتياط واجب روزه را باطل مىنمايد؛ چه غبار چيزى باشد كه خوردن آن حلال است مثل آرد، و يا غبار چيزى كه خوردن آن حرام است مثل خاك، و احتياط واجب آن است كه روزهدار بخار غليظ و دود سيگار و ديگر دخانيات را هم به داخل حلق نرساند.
(292)
5 ـ فرو بردن تمام سر در آب
در صورتى كه روزهدار از روى عمد همه سر خود را به تدريج يا يكمرتبه زير آب يا مايعات مضاف چون گلاب فرو برد، گرچه بدن او بيرون از آب باشد، بنابر احتياط واجب بايد قضاى آن روزه را بگيرد، ولى اگر تمام بدن زير آب باشد و مقدارى از سر بيرون از آب، روزه باطل نمىگردد؛ همچنين زن روزهدار بنابر احتياط مستحب از نشستن در آب نيز بايد خوددارى نمايد.
پرسش: اگر نيمى از سر را يك بار و نيم باقيمانده را ديگر بار در آب فرو برد، آيا روزهاش باطل مىشود؟
پاسخ: خير، ولى اگر تمام سر زير آب برود و فقط مقدارى از موها بيرون بماند بنابر احتياط واجب بايد آن روزه را تمام كند و قضاى آن را هم بجا آورد.
پرسش: اگر بىاختيار در آب بيفتد و تمام سر او را آب فرا گيرد يا از روى فراموشى سر خود را زير آب نمايد روزهاش چطور است؟
پاسخ: روزهاش باطل نمىشود، ولى در صورت فراموشى وقتى يادش آمد بايد فوراً سر را از زير آب بيرون آورد.
پرسش: آيا غسل ارتماسى كه در آن تمام بدن يكباره زير آب مىرود در هنگام روزه صحيح است؟
پاسخ: اگر از روى فراموشى غسل ارتماسى نمايد، روزه و غسلش صحيح است، ولى اگر بداند كه روزه است و از روى عمد به نيت غسل زير آب رود، در صورتى كه روزه ماه مبارك رمضان باشد، بنابر احتياط
(293)
واجب روزه و غسل او باطل است و اگر روزه او مستحبى يا روزه واجبى كه وقت آن وسعت دارد باشد، غسل او صحيح است ولى بنابر احتياط واجب روزهاش باطل است.
پرسش: آيا روزهدار مىتواند سر خود را زير آبشار يا لوله بزرگ آب قرار دهد؟
پاسخ: اگر آب آنها طورى باشد كه يكباره تمام سر را مىپوشاند اشكال دارد.
پرسش: اگر روزهدار با استفاده از كلاه غواصى يا چيز ديگرى كه سر او را داخل محفظهاى قرار مىدهد و مانع رسيدن آب به سر او مىشود، زير آب رود، آيا روزهاش باطل مىشود؟
پاسخ: خير.
6 ـ باقى ماندن بر جنابت يا حيض يا نفاس تا اذان صبح
در صورتى كه در روزه ماه مبارك رمضان و يا قضاى آن، بلكه بنابر احتياط واجب در هر روزه واجب ديگر، انسانى كه «جنب» است يا زنى كه از خون حيض يا نفاس پاك گرديده است، از روى عمد تا اذان صبح غسل نكند، يا اگر وظيفهاش تيمم است تيمم ننمايد، روزه او باطل مىشود، ولى براى گرفتن روزه مستحبى باقى ماندن بر جنابت تا اذان صبح مانعى ندارد.
پرسش: اگر شخصى در ماه مبارك رمضان بعد از اذان صبح از خواب بيدار شد و ديد كه در خواب محتلم شده يعنى از او منى بيرون آمده، آيا روزه آن روزش صحيح است؟
پاسخ: بله صحيح است.
(294)
پرسش: اگر روزهدار در روز بخوابد و در خواب محتلم شود، آيا واجب است فوراً غسل نمايد؟
پاسخ: خير واجب نيست.
7 ـ قِى كردن
چنانچه روزهدار از روى عمد استفراغ نمايد روزهاش باطل مىگردد و اگر اين كار از روى اشتباه و سهو يا بدون اختيار باشد مانعى ندارد ولى بايد چيزى را كه در دهانش آمده بيرون بريزد و از فرو بردن آن خوددارى نمايد.
پرسش: آيا آروغ زدن در حال روزه اشكال دارد؟
پاسخ: خير، ولى اگر روزهدار مىداند كه به واسطه آروغ زدن چيزى از گلوى او خارج مىشود نبايد از روى عمد آروغ بزند.
كفاره روزه
اگر كسى از روى عمد و بدون داشتن عذرى روزه ماه رمضان را نگيرد يا اگر گرفته در طول روز آن را باطل نمايد، علاوه بر قضاى آن بايد يكى از كارهاى زير كه به آن «كفاره روزه» مىگويند را نيز انجام دهد:
الف ـ گرفتن شصت روزه به طورى كه سى و يك روز آن پى در پى باشد.
ب ـ سير كردن شصت فقير يا دادن 750 گرم طعام ـ كه به آن يك «مُد» گويند ـ به هر كدام از آنها. ناگفته نماند انسان نمىتواند بابت كفاره خويش به يك فقير بيشتر از مقدار گفته شده بدهد يا يك فقير را بيش از يك مرتبه
(295)
سير نمايد.
ج ـ آزاد كردن يك برده در راه خدا كه امروزه ديگر اين امر منتفى است.
توجه: هرگاه روزهدار با چيز حرامى مثل شراب و يا با كار حرامى مثل استمنا روزه خود را باطل نمايد و يا دروغى را به خدا و يا معصومين عليهمالسلام نسبت دهد بايد بنابر احتياط واجب علاوه بر قضاى آن «كفاره جمع» بدهد يعنى هم شصت روز روزه بگيرد و هم شصت فقير را سير نمايد و هم يك برده را ـ در صورت موجود بودن ـ آزاد نمايد.
روزه مسافر
مسافرى كه بايد نمازهاى چهار ركعتى را دو ركعتى بخواند نبايد در سفر روزه بگيرد، ولى مسافرى كه نمازش تمام است مانند كسى كه شغلش مسافرت است يا سفر او براى انجام كار حرامى است، يا قصد ماندن ده روز يا بيشتر در جايى كه مسافرت كرده را نموده است، بايد روزه خود را بگيرد.
پرسش: آيا مسافرت در ماه رمضان اشكال دارد؟
پاسخ: خير اشكال ندارد، ولى اگر مسافرت براى فرار از روزه باشد مكروه است.
پرسش: آيا در سفر مىتوان روزه مستحبى گرفت؟
پاسخ: خير، مگر در شهر مدينه طيبه كه مسافر مىتواند براى برآورده شدن حاجت خويش سه روز روزه مستحبى بگيرد و احتياط
(296)
واجب آن است كه اين سه روز چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه باشد.
پرسش: كسى كه در روز ماه مبارك رمضان از سفر به شهر خود يا جايى كه قصد دارد ده روز در آنجا بماند برگردد در چه صورتى گرفتن روزه آن روز بر او واجب است؟
پاسخ: اگر پيش از اذان ظهر برسد و تا آن وقت كارى كه روزه را باطل مىكند انجام نداده باشد، بايد نيّت كند و آن روز را روزه بگيرد، ولى اگر بعد از ظهر به شهر خود يا جايى كه قصد ماندن ده روز نموده است برسد روزه آن روز صحيح نيست گرچه تا آن وقت چيزى كه روزه را باطل نمايد انجام نداده باشد.
كسانى كه روزه بر آنها واجب نيست
علاوه بر مسافر با شرايطى كه گفته شد، روزه ماه رمضان بر اشخاص زير واجب نمىباشد:
1 ـ افراد پيرى كه توانايى روزه گرفتن ندارند يا روزه براى آنها سخت و مشقتآور است.
2 ـ زنى كه آبستن است و روزه براى او يا بچهاش زيان دارد، ولى به هر حال پس از برطرف شدن مشكل بايد روزههايى را كه نگرفته قضا نمايد.
3 ـ زنى كه در حال شير دادن بچه است و روزه براى بچه يا خود او ضرر دارد، ولى بعداً بايد روزههايى را كه نگرفته قضا نمايد.
4 ـ بچهاى كه به سن بلوغ رسيده است ولى از لحاظ جسمى به گونهاى است كه بر انجام روزه قدرت ندارد يا اين كار برايش خيلى سخت و
(297)
مشقتآور است و چه بسا براى او ضرر و زيان دارد، ولى هر وقت قدرت پيدا كرد بايد قضاى روزههايى را كه نگرفته بجا آورد.
پرسش: شخصى كه مىداند روزه برايش ضرر داشته و خطرناك است، آيا مىتواند روزه بگيرد؟
پاسخ: خير نمىتواند و اگر روزه گرفت روزهاش باطل است و بايد قضاى آن را پس از برطرف شدن ضرر بجا آورد.
پرسش: كسى كه عقيده دارد روزه براى او ضرر ندارد چنانچه روزه بگيرد و بعد از مغرب معلوم شود روزه برايش ضرر داشته، آيا روزهاى كه گرفته است صحيح است؟
پاسخ: خير، بلكه بايد قضاى آن را بجا آورد.
پرسش: آيا در روزه مستحبى لازم است انسان آن را به آخر برساند؟
پاسخ: خير، در طول روز هر وقت خواست مىتواند روزهاش را افطار كند، بلكه اگر فرد مؤمنى او را در هر موقع از روز به خوردن غذا دعوت نمود مستحب است كه دعوت او را قبول نموده و در بين روز افطار نمايد.
پرسش: كشيدن دندان در حال روزه چگونه است؟
پاسخ: مكروه است؛ همچنين در هنگام روزهدارى خون دادن و هر كارى كه باعث ضعف بدن گردد مكروه است.
پرسش: آيا روزه مستحبى فرزند بدون اجازه گرفتن از پدر يا مادر جايز است؟
(298)
پاسخ: اگر روزه فرزند باعث اذيت آنها گردد جايز نيست.
پرسش: اگر كسى در حال روزه به جنازه انسانى دست بگذارد، آيا روزهاش باطل مىشود؟
پاسخ: خير، و همچنين اگر براى تماس با ميت غسل نكند روزهاش باطل نمىشود ولى براى نماز بايد غسل مس ميت نمايد.
پرسش: اگر كسى قضاى روزه ماه مبارك رمضان بر عهدهاش باشد، آيا مىتواند روزه مستحبى بگيرد؟
پاسخ: خير نمىتواند، و همچنين است بنابر احتياط واجب در صورتى كه روزه واجب ديگرى كه وقت معينى ندارد بر عهدهاش باشد.
(299)
