موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی
فصل يازدهم:
واجبات نماز
نماز داراى اجزاء و قسمتهاى مختلفى است كه بجا آوردن بعضى از اين قسمتها مثل ركوع واجب و بجا آوردن برخى ديگر مثل قنوت مستحب است.
امورى كه انجام آن در نماز واجب و لازم است خود بر دو قسم است؛ بعضى از آنها ركن بوده و برخى ديگر جزو اركان نمىباشد، كه در زير به بيان هر يك از آنها مىپردازيم:
اركان نماز
«اركان» به واجباتى از نماز گويند كه اگر از روى عمد يا اشتباه، اضافه يا ترك شوند، نماز باطل مىگردد و عبارتند از:
1 ـ نيّت
«نيت» عبارت است از تصميم بر انجام كار و اين كه انسان بداند چه كارى را مىخواهد انجام دهد ولى لازم نيست انسان نيّت را بر زبان جارى نمايد.
(242)
نمازگزار بايد نماز را به قصد نزديك شدن به خداوند متعال و انجام فرمان او بجا آورد و اگر انگيزهاى غير از خدا در كار او باشد مثلاً براى نشان دادن به مردم نماز بخواند نمازش باطل است، بلكه اگر فقط قسمتى از نماز را براى غير خدا بجا آورد باز نمازش باطل است.
پرسش: آيا مشخص كردن تعداد ركعتهاى نماز در هنگام نيت لازم است به اين كه مثلاً بگويد: دو ركعت نماز صبح براى نزديك شدن به خدا به جا مىآورم يا لازم نيست؟
پاسخ: لازم نيست، ولى بايد نمازگزار متوجه باشد نمازى كه مىخواهد بجا آورد نماز ظهر است يا عصر، نماز قضا است يا اداء؛ همچنين بايد مشخص نمايد نماز واجب شبانهروزى است يا نماز نافله و مستحبى.
2 ـ قيام
«قيام» يعنى راست ايستادن و پرهيز از خم شدن؛ قيام هنگام گفتن تكبيرةالاحرام و همچنين قيام پيش از رفتن به ركوع كه آن را «قيام متصل به ركوع» مىنامند جزو اركان نماز است، ولى قيام موقع خواندن حمد و سوره و قيام پس از برخاستن از ركوع اگرچه امرى واجب است اما ركن نيست و به همين جهت اگر از روى فراموشى ترك شود نماز صحيح است.
مسأله 1- بدن نمازگزار در هنگام قيام بايد آرام باشد و بنابر احتياط واجب نمازگزار از تكيهكردن به ديوار يا عصا و هر چيز ديگر خوددارى نمايد مگر در هنگام ناچارى كه تكيه دادن مانعى ندارد.
مسأله 2- احتياط واجب آن است كه در موقع ايستادن هر دو پا روى
(243)
زمين قرار گيرد، ولى انداختن سنگينى بدن به طور مساوى روى دو پا لازم نيست.
مسأله 3- مستحب است در حال قيام نمازگزار ستون فقرات و گردن خود را صاف نگه داشته، شانهها را پايين انداخته، كف دستها را بر روى رانها گذاشته، انگشتان دست را به هم چسبانده، جاى سجده را نگاه كرده، نماز را با حالت خضوع و خشوع به جاى آورده، پاها را پس و پيش نگذاشته و آنها را از سه انگشت باز تا يك وجب فاصله دهد؛ همچنين احتياط مستحب آن است كه دستها و انگشتها را در هنگام قيام حركت ندهد.
مسأله 4- اگر نمازگزار مىخواهد در حال نماز كمى جلو يا عقب برود يا كمى بدن را به سمت راست يا چپ حركت دهد، بايد در حال حركت چيزى نخواند و وقتى بدن آرام گرفت به خواندن نماز ادامه دهد.
مسأله 5- اگر نمازگزار در بين نماز از هر گونه ايستادن عاجز شود، بايد بنشيند و اگر از نشستن هم عاجز شود بايد به صورتى كه در فصل نهم در مبحث قبله گفته شد بخوابد، ولى بايد توجه نمايد تا بدنش آرام نگرفته چيزى از نماز را نخواند.
مسأله 6- نمازهاى مستحبى را مىتوان نشسته خواند، ولى بهتر است دو ركعت نماز نشسته را يك ركعت ايستاده به حساب آورد.
3 ـ تكبيرة الاحرام
«اَللّهُ اَكْبَر» در آغاز هر نماز را «تكبيرةالاحرام» گويند كه بايد دو كلمه «اللّه» و «اكبر» و نيز حروف آن پشت سر هم گفته شود. بالا بردن دستها تا
(244)
برابر گوش يا برابر صورت هنگام گفتن تكبيرةالاحرام و ديگر تكبيرهاى نماز واجب نبوده بلكه امرى مستحب مىباشد.
4 ـ ركوع
نمازگزار بايد در ركعت اول پس از حمد و سوره و در ركعت دوم پس از قنوت و در ركعت سوم و چهارم پس از خواندن تسبيحات اربعه به قصد ركوع به اندازهاى به طرف جلو خم شود كه كف دستهايش به سر زانوها برسد و بنابر احتياط دستها را به زانوها بگذارد.
رعايت امور زير در ركوع براى نمازگزار مستحب است:
1 ـ در ركوع زانوها را به طرف عقب داده، پشت را صاف نگه داشته، گردن را كشيده و مساوى پشت نگه دارد؛ 2 ـ بين دو قدم را نگاه كند؛ 3 ـ پيش از گفتن ذكر ركوع يا بعد از آن صلوات بفرستد.
پرسش: كسى كه دست يا زانوى او با ديگران فرق دارد، مثلاً دستهايش كوچكتر از ديگران است، به چه اندازهاى براى ركوع بايد خم شود؟
پاسخ: بايد به اندازهاى كه افراد عادى براى ركوع خم مىشوند خم شود.
پرسش: اگر نمازگزار ركوع را فراموش نمايد و قبل از رسيدن به سجده يادش بيايد تكليف وى چيست؟
پاسخ: بايد صاف بايستد و بعد به ركوع رود و اگر از زمين به حالت خميدگى به ركوع برگردد چون قيام متصل به ركوع را بجا نياورده نمازش باطل است.
(245)
5 ـ سجود
نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاى واجب و مستحب بعد از ركوع دو بار «سجده» نمايد. به اين صورت كه پيشانى، كف دو دست، سر دو زانو و انگشت بزرگ پاها را بر زمين يا ساير چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است قرار دهد.
چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است: سجده بر زمين و چيزهاى غير خوراكى و غير پوشاكى كه از زمين مىرويد مثل چوب و برگ درخت، گرچه مانند علف و كاه خوراك حيوانات باشد، و همچنين بر سنگهاى معدنى چون سنگ مرمر و سنگ سياه و سنگ آهك و سنگ گچ صحيح است و بهترين چيز براى سجده تربت حضرت امام حسين عليهالسلام و پس از آن به ترتيب خاك، سنگ و گياه مىباشد.
چيزى كه بر آن سجده مىشود بايد داراى شرايط زير باشد:
1 ـ پاك باشد، ولى اگر مثلاً مهر را روى فرش نجس بگذارد يا يك طرف مهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.
2 ـ بنابر احتياط واجب مقدار آن حداقل به اندازه يك درهم (كمتر از يك سكه بيست و پنج تومانى) باشد.
3 ـ از مواد نفتى و يا پوشاكى و يا خوراكى مثل گندم و جو و نيز مواد معدنى مانند طلا و نقره نباشد.
4 ـ بر روى چيزى كه پيشانى روى آن آرام نمىگيرد قرار نداشته باشد، ولى اگر مثلاً مهر روى تشك يا چيزى كه بعد از سرگذاشتن و مقدارى پايين رفتن آرام مىگيرد قرار داشته باشد اشكالى ندارد.
(246)
5 ـ بين آن و پيشانى چيزى مانع نباشد، پس اگر مهر به قدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مهر نرسد سجده باطل است، ولى اگر فقط رنگ مهر تغيير كرده باشد مانعى ندارد.
مستحبات سجده: رعايت امورى هنگام سجده مستحب است كه برخى از آنها عبارتند از:
1 ـ موقعى كه مرد مىخواهد از ركوع به سجده برود ابتدا دستها را روى زمين قرار دهد و زن ابتدا زانوها را بر زمين قرار دهد.
2 ـ غير از پيشانى بينى را نيز بر چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد.
3 ـ در حال سجده انگشتان دست را به هم چسبانده و در برابر صورت بگذارد به طورى كه سر آنها رو به قبله باشد.
4 ـ سجده را طول دهد و در سجده صلوات بفرستد.
5 ـ در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد، ولى خواندن قرآن در سجده مكروه است.
پرسش: سجده كردن براى غير خداوند متعال چه حكمى دارد؟
پاسخ: حرام مىباشد و اگر كسى مقابل قبر پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم يا امامان عليهمالسلام پيشانى را بر زمين گذارد در صورتى اشكال ندارد كه فقط براى خدا و شكرگزارى از او باشد، گرچه بهتر است از اين كار پرهيز شود.
پرسش: اگر هنگام سجده نمودن پيشانى بىاختيار از جاى سجده بلند شود تكليف انسان چيست؟
پاسخ: چنانچه ممكن است نبايد دوباره پيشانى را بر جاى سجده
(247)
بگذارد، چه ذكر سجده را گفته باشد يا خير، و اگر نتواند سر را نگه دارد و پيشانى بىاختيار به جاى سجده برسد روى هم يك سجده حساب شده و در صورتى كه ذكر سجده را نگفته باشد بايد ذكر را بگويد.
پرسش: در موقعى كه انسان ذكر سجده را مىگويد اگر يكى از هفت عضو گفته شده را از زمين بردارد چه حكمى دارد؟
پاسخ: اگر عمداً در موقعى كه مشغول گفتن ذكر است يكى از هفت عضو را از زمين بردارد، بنابر احتياط نماز را تمام كرده و مجددا آن نماز را بخواند و در صورتى كه مشغول گفتن ذكر نيست اگر به جز پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد. و اگر از روى اشتباه پيش از تمام شدن ذكر سجده پيشانى را از زمين بردارد، نمىتواند آن را دوباره زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب نمايد، ولى چنانچه اعضاى ديگر غير از پيشانى را از روى اشتباه از زمين بردارد بايد بنابر احتياط واجب دوباره آنها را به زمين گذاشته و ذكر را بگويد.
پرسش: چنانچه نمازگزار مقدارى از ذكر سجده را در هنگام رفتن و يا سربرداشتن از سجده بگويد نمازش چطور است؟
پاسخ: اگر پيش از آن كه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام گيرد از روى عمد ذكر سجده را بگويد يا پيش از تمام شدن ذكر سجده عمداً سر از سجده بردارد نمازش باطل است، اما اگر از روى اشتباه قبل از رسيدن به سجده ذكر را بگويد، بايد وقتى به سجده رفت و بدن آرام گرفت دوباره ذكر سجده را بگويد و اگر از روى اشتباه پيش از تمام شدن ذكر سر از سجده بردارد مانعى ندارد.
(248)
پرسش: آيا نمازگزار پس از سربرداشتن از سجده اول بلافاصله مىتواند براى سجده دوم سر به زمين بگذارد؟
پاسخ: خير، بلكه بايد وقتى سر از سجده اول برداشت مقدارى بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده برود.
پرسش: سجده بر كاغذ چه حكمى دارد؟
پاسخ: اگر كاغذ را از چيزى مثل چوب و كاه كه سجده بر آن صحيح است ساخته باشند مىتوان بر آن سجده كرد، ولى اگر آن را از چيزهاى ديگرى كه بر آن نمىتوان سجده كرد ساختهاند، سجده بر آن اشكال دارد.
پرسش: اگر نمازگزار چيزى كه سجده بر آن صحيح باشد در اختيار نداشته باشد يا به دليلى نتواند از آن استفاده كند، براى سجده چه كند؟
پاسخ: اگر وقت وسعت دارد بايد نماز را رها كرده و پس از پيدا نمودن چيزى كه سجده بر آن صحيح است دوباره نماز را از سر بگيرد، و اگر وقت تنگ است مىتواند بر لباس خود سجده نمايد. و اگر لباس هم ندارد يا سجده بر آن ممكن نيست، مىتواند بر پشت دست سجده نمايد.
پرسش: اگر در سجده اول مهر به پيشانى بچسبد، آيا مىتواند به همين حال عمداً دوباره به سجده برود؟
پاسخ: خير، بلكه بايد مهر را از پيشانى جدا نمايد.
واجبات غير ركنى نماز
به واجباتى كه اگر از روى عمد اضافه يا ترك شود نماز باطل مىگردد و اگر از روى اشتباه و سهو كم يا زياد گردد نماز صحيح بوده و باطل
(249)
نمىگردد «واجبات غير ركنى» گويند، كه عبارتند از:
1 ـ قرائت
در ركعت اول و دوم نمازهاى شبانهروزى بايد پس از تكبيرةالاحرام ابتدا سوره حمد و سپس بنابر احتياط واجب يك سوره كامل از سورههايى كه سجده واجب ندارد خوانده شود. و در ركعت سوم و چهارم نماز مىتوان يك مرتبه تسبيحات اربعه را خواند، ولى احتياط مستحب آن است كه از سه مرتبه كمتر نباشد؛ همچنين مىتوان به جاى آن فقط يك حمد قرائت نمود و نيز مىتوان به دلخواه در هر كدام از ركعت سوم و چهارم حمد و در ركعت ديگر تسبيحات را خواند.
پرسش: آيا نمازگزار مىتواند بعد از حمد سوره «قريش» يا سوره «انشراح» را بخواند؟
پاسخ: خير نمىتواند، چون دو سوره «فيل» و «قريش» با هم در نماز يك سوره به حساب مىآيند، پس نمازگزار نمىتواند هر كدام از آنها را به تنهايى در يك ركعت نماز بخواند، بلكه بعد از خواندن حمد اول بايد سوره «فيل» و سپس سوره «قريش» را بخواند؛ و همينگونه است حال دو سوره «ضحى» و «انشراح» كه نمازگزار بايد اول سوره «ضحى» و سپس سوره «انشراح» را با آن بخواند.
پرسش: حمد و سوره در چه نمازهايى بايد بلند و در چه نمازهايى بايد آهسته خوانده شود؟
پاسخ: زن و مرد واجب است كه حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند و اگر از روى عمد بلند بخوانند نمازشان باطل است. و بر
(250)
مرد واجب است كه حمد و سوره نمازهاى «صبح»، «مغرب» و «عشا» را بلند بخواند، ولى زن مىتواند حمد و سوره اين نمازها را بلند يا آهسته بخواند، مگر اين كه نامحرم صدايش را بشنود كه در اين صورت بنابر احتياط واجب بايد آنها را آهسته بخواند.
پرسش: اگر انسان از روى اشتباه جايى كه بايد حمد و سوره را بلند بخواند آهسته بخواند و يا در جايى كه بايد آهسته بخواند بلند بخواند نمازش چگونه است؟
پاسخ: نمازش صحيح است، و اگر در بين خواندن حمد و سوره متوجه اشتباه خود شود از آن به بعد طبق وظيفهاش عمل مىكند و لازم نيست مقدارى را كه خوانده دوباره بخواند.
پرسش: ملاك بلندى صدا در قرائت حمد و سوره چيست و نمازگزار چه مقدار بايد صدا را بلند نمايد؟
پاسخ: اگر طورى بخواند كه به نظر مردم بلند به حساب آيد كافى است؛ البته نمازگزار نبايد بيش از حد معمول صدايش را بلند نمايد، مثلاً فرياد بكشد، وگرنه نمازش باطل است.
پرسش: تسبيحات اربعه را بايد آهسته خواند يا بلند؟
پاسخ: بنابر احتياط واجب زن و مرد بايد تسبيحات اربعه را در تمام نمازها آهسته بخوانند و همچنين اگر در ركعت سوم و چهارم به جاى تسبيحات اربعه سوره «حمد» را مىخوانند، بنابر احتياط واجب بايد حتى «بسم اللّه الرحمن الرحيم» آن را هم آهسته بخوانند.
پرسش: اگر از روى اشتباه در ركعت اول يا دوم شروع به خواندن
(251)
تسبيحات اربعه نمايد، وظيفهاش چيست؟
پاسخ: چنانچه بعد از رفتن به ركوع متوجه اشتباه خود شود نمازش صحيح است، ولى اگر قبل از رفتن به ركوع متوجه آن شود بايد آنچه را از روى اشتباه شروع كرده رها نموده و آنچه را كه وظيفه اوست بخواند.
2 ـ تشهد
نمازگزار بايد در ركعت دوم تمام نمازهاى واجب و مستحب و همچنين ركعت سوم نماز مغرب و ركعت چهارم نمازهاى چهار ركعتى پس از سجده دوم نشسته و در حالى كه بدنش آرام است ذكر تشهد را بگويد. ناگفته نماند ـ چنان كه گذشت ـ در آخرين ركعت نماز شب كه يك ركعت است و «وِتر» نام دارد، تشهد پس از انجام يك ركعت بجا آورده مىشود.
3 ـ سلام
سلام پس از تشهد ركعت آخر نماز قرار دارد كه اگر نمازگزار از روى عمد آن را نگويد نمازش باطل است.
4 ـ ذكر
نمازگزار بايد در ركعت سوم و چهارم نماز و نيز در حال ركوع و سجده ذكر بگويد.
پرسش: نمازگزار به جز حمد و سوره و تسبيحات اربعه بقيه ذكرهاى واجب يا مستحب نماز چون تكبيرةالاحرام، ذكر ركوع و سجده و قنوت و تشهد و سلام را بايد آهسته بخواند يا بلند؟
(252)
پاسخ: اختيار با خود اوست مىتواند بلند يا آهسته بخواند.
5 ـ ترتيب
«ترتيب» بدين معناست كه نمازگزار واجبات نماز را به همان صورتى كه گفته شده انجام دهد، پس اگر عمداً اين ترتيب را به هم بزند و مثلاً حمد را بعد از سوره يا سجده را پيش از ركوع بجا آورد نمازش باطل است.
6 ـ موالات
«موالات» يعنى نمازگزار كارهاى نماز مانند ركوع، سجود و تشهد را پشت سر هم و بدون فاصله زياد بجا آورد، پس اگر ذكرها و كارهاى نماز را پشت سر هم بجا نياورد بهگونهاى كه از صورت نمازگزار بودن خارج شود، مثلاً بعد از خواندن حمد مقدار زيادى صبر نموده آنگاه وارد سوره شود نمازش باطل است، ولى طول دادن ركوع و سجود و خواندن سورههاى بزرگ موالات نماز را به هم نمىزند.
(253)
