موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی
سجود
مسأله 1054- نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاى واجب و مستحب بعد از ركوع دو سجده نمايد؛ يعنى به قصد خضوع پيشانى را به زمين بگذارد و بنابر احتياط مستحب مقدارى از پيشانى كه بر زمين قرار مى‌گيرد كمتر از درهم نباشد (مقدار درهم در مسألۀ 856 بيان شد) و بايد در حال سجده ذكر بگويد و در حال ذكر، كف دو دست و دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد و نهادن پشت دست كفايت نمى‌كند و بنابر احتياط واجب بايد انگشتان دست نيز روى زمين قرار گيرد.
مسأله 1055- سجده در هر ركعت ركن است كه اگر كسى در يك ركعت از نماز واجب عمداً يا از روى فراموشى هر دو را ترك كند، نمازش باطل مى‌شود.
مسأله 1056- اگر با علم و عمد يك سجده كم يا زياد كند، نماز باطل مى‌شود، و اگر سهواً يك سجده زياد كند نمازش صحيح است و اگر سهواً يك سجده كم كند، حكم آن در مسألۀ 1119 گفته خواهد شد.
مسأله 1057- اگر پيشانى را عمداً يا سهواً بر زمين نگذارد سجده نكرده است؛ اگر چه جاهاى ديگر به زمين برسد، ولى اگر پيشانى را به قصد خضوع بر زمين بگذارد و سهواً جاهاى ديگر را به زمين نرساند يا سهواً ذكر نگويد، سجده صحيح است.
مسأله 1058- يكى از واجبات سجده ذكر است، و آن گفتن «سُبْحانَ رَبِّيَ الأَعْلىٰ وَبِحَمْدِهِ» يا «سُبْحانَ اللّٰهِ سُبْحانَ اللّٰهِ سُبْحانَ اللّٰهِ» است و ظاهر آن است كه گفتن هر ذكرى كه به مقدار اينها باشد كفايت مى‌كند، لكن بنابر احتياط واجب در سجده «سُبحانَ ربِّيَ العَظِيمِ وَبِحَمْدِهِ» نگويد؛ و بايد ذكر سجده به دنبال هم و به عربى صحيح گفته شود، و مستحب است «سُبْحانَ رَبِّيَ الأَعلىٰ وَبِحَمْدِهِ» را سه يا پنج يا هفت مرتبه يا بيشتر بگويد.
مسأله 1059- در سجده بايد پس از رسيدن پيشانى به مهر سر و بدن آرام بگيرد و در حال ذكر واجب آن بايد سر و بدن آرام باشد و موقع گفتن ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكرى كه براى سجده دستور داده‌اند بگويد، بنابر احتياط واجب آرام بودن سر و بدن لازم است.
مسأله 1060- اگر پيش از آن كه پيشانى به زمين برسد و سر و بدن آرام گيرد، با علم و عمد ذكر سجده را بگويد، يا بدون ذكر يا قبل از تمام شدن آن سر از سجده بردارد، يا در حال ذكر واجب يا ذكر مستحبى كه به قصد ورود مى‌گويد بدن را حركت دهد، نمازش باطل است و اين امر در ذكر مستحب بنابر احتياط وجوبى است.
مسأله 1061- اگر پيش از آنكه پيشانى به زمين برسد و سر و بدن آرام گيرد سهواً يا به جهت ندانستن مسأله ذكر سجده را بگويد و پيش از آنكه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه كرده است، بايد دوباره در حال آرام بودن ذكر را بگويد.
مسأله 1062- اگر بعد از آن كه سر از سجده برداشت بفهمد كه ذكر نگفته يا در حال گفتن ذكر بدنش آرام نبوده يا پيش از آن كه ذكر سجده تمام شود سر برداشته، نمازش صحيح است.
مسأله 1063- اگر موقعى كه ذكر واجب سجده را مى‌گويد يكى از هفت عضو را با علم و عمد از زمين بردارد نماز باطل مى‌شود؛ ولى موقعى كه مشغول گفتن ذكر نيست، اگر غير پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد.
مسأله 1064- اگر قبل از شروع ذكر سجده يا پيش از تمام شدن آن سهواً پيشانى را از زمين بردارد، نمى‌تواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب كند ولى اگر جاهاى ديگر را از زمين بردارد، بايد دو مرتبه به زمين بگذارد و ذكر را بگويد.
مسأله 1065- بعد از تمام شدن ذكر سجده اول، بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.
مسأله 1066- جاى پيشانى سجده‌كننده بايد از جاى پاى او عرفاً بلندتر و پست‌تر از چهار انگشت بسته نباشد و در اين حكم فرقى بين زمين شيب‌دار و غير آن نيست.
مسأله 1067- اگر پيشانى را اشتباهاً بر جايى بگذارد كه از جاى پاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن به قدرى است كه نمى‌گويند در حال سجده است مى‌تواند سر را بردارد و به جايى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد، و مى‌تواند سر را به جايى كه سجده بر آن صحيح است بكشاند و اگر بلندى آن به قدرى كم است كه مى‌گويند در حال سجده است، بنابر احتياط واجب سر را به جايى كه سجده بر آن صحيح است بكشاند و كفايت مى‌كند؛ و احتياط مستحب آن است كه پس از تمام كردن نماز، آن را اعاده كند، و اگر نمى‌تواند سر را بكشاند، بايد سر را بردارد و بر جايى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و نمازش صحيح است.
مسأله 1068- اگر پيشانى را اشتباهاً بر جايى بگذارد كه از جاى پاى او بيش از چهار انگشت بسته پايين‌تر است، بنابر احتياط واجب پيشانى را به جايى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و نمازش صحيح است.
مسأله 1069- بايد بين پيشانى و آنچه كه بر آن سجده مى‌كند چيزى نباشد پس اگر چادر تمام سطح مهر را بپوشاند يا تمام سطح مهر به قدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مهر نرسد، سجده باطل است، ولى اگر مثلًا رنگ مهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد.
مسأله 1070- براى سجده اگر گذاشتن تمام دست ممكن نباشد بايد هر مقدارى از دست را كه ممكن است- ولو انگشتان دست- به زمين بگذارد، و بنابر احتياط اگر هيچ ممكن نباشد پشت دست را بر زمين بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند، مچ دست را بر زمين بگذارد و اگر ممكن نباشد، تا آرنج هر جا را كه مى‌تواند بر زمين بگذارد و اگر آن هم ممكن نيست گذاشتن بازو كافى است.
مسأله 1071- در سجده بايد سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد و اگر به جاى آن انگشتان ديگر پا يا روى پا را بر زمين بگذارد، يا به واسطه بلند بودن ناخن سر شست به زمين نرسد، نماز باطل است، و كسى كه به واسطۀ ندانستن مسأله نمازهاى خود را اين طور خوانده، بنابر احتياط واجب بايد دوباره بخواند.
مسأله 1072- كسى كه مقدارى از شست پايش بريده شده، بايد بقيه آن را بر زمين بگذارد، و اگر چيزى از آن نمانده يا نمى‌تواند بقيه را بر زمين بگذارد، بايد بعضى از انگشتان ديگر را بگذارد و اگر هيچ انگشت ندارد، بايد سر هر مقدارى از پا كه باقى مانده به زمين بگذارد.
مسأله 1073- اگر به طور غير معمول سجده كند؛ مثلًا در حال سجده سينه و شكم را به زمين بچسباند يا پاها را دراز كند، اگر هفت عضوى كه گفته شد به زمين برسد كفايت مى‌كند، لكن بنابر احتياط مستحب نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1074- بايد مقدارى از سطح مهر يا چيز ديگرى كه بر آن سجده مى‌كند پاك باشد، ولى اگر مثلًا مهر را روى فرش نجس بگذارد يا پشت مهر نجس باشد سجده بر آن مانعى ندارد؛ مگر آن كه موجب نجس شدن پيشانى شود به طورى كه موجب بطلان نماز گردد.
مسأله 1075- اگر در پيشانى دمل و مانند آن باشد كه نتواند با آن سجده كند بايد با جاى سالم پيشانى سجده كند؛ ولو به اين شكل كه مهر بلندى بردارد و دمل را در كنار مهر قرار داده با قسمت سالم پيشانى سجده كند، يا زمين را گود كند و دمل را در گودال و جاى سالم پيشانى را بر زمين بگذارد.
مسأله 1076- اگر دمل يا زخم تمام پيشانى را فرا گرفته باشد بايد به يكى از دو طرف پيشانى سجده كند و بنابر احتياط مستحب طرف راست را مقدم بدارد و اگر نتواند، بر ابرو سجده كند و بنابر احتياط واجب ابروى راست را مقدم بدارد و اگر نمى‌تواند، به چانه سجده نمايد و موى ريش حائل محسوب نمى‌شود و اگر ممكن نيست، بايد براى سجده كردن اشاره كند.
مسأله 1077- كسى كه نمى‌تواند پيشانى را به زمين برساند بايد به قدرى كه مى‌تواند خم شود و مهر يا چيز ديگرى را كه سجده بر آن صحيح است، روى جاى بلندى بگذارد و پيشانى را بر آن قرار دهد، به طورى كه بگويند سجده كرده است و هر مقدار از مواضع سجده را كه مى‌تواند به طور معمول بر زمين بگذارد.
مسأله 1078- اگر چيز بلندى نباشد كه مهر يا چيز ديگرى را كه سجده بر آن صحيح است بر آن بگذارد، لازم است كه مهر يا چيز ديگر را با دست بلند كرده بر آن سجده نمايد.
مسأله 1079- كسى كه هيچ نمى‌تواند سجده كند بايد در حالى كه در قلب نيت سجده مى‌كند با سر اشاره كند و كافى است و اگر ممكن نباشد بنابر احتياط واجب به نيت سجده با چشمها اشاره كند و پس از برطرف شدن عذر نماز را دوباره بخواند؛ و اگر اشاره نيز ممكن نباشد، سجده واجب نيست و بنابر احتياط واجب نماز را بدون سجده بخواند و بعد از برطرف شدن عذر اعاده كند و احتياط مستحب آن است كه در حال نماز به نيت سجده با دست اشاره كند و ذكر نيز بگويد.
مسأله 1080- اگر پس از آنكه پيشانى به زمين رسيد و بدن آرام گرفت، پيشانى بى‌اختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد و اين يك سجده حساب مى‌شود، هر چند ذكر سجده را نگفته باشد و اگر نتواند سر را نگه دارد و بى‌اختيار به جاى سجده برگردد روى هم يك سجده حساب مى‌شود؛ و اگر ذكر نگفته باشد بايد بگويد.
مسأله 1081- جايى كه انسان مى‌تواند تقيّه كند تا مى‌تواند نبايد بر فرش و مانند آن سجده نمايد؛ بلكه اگر بتواند بر حصير يا چيزى كه سجده بر آن صحيح مى‌باشد طورى سجده كند، كه به زحمت نيفتد، نبايد بر فرش و مانند آن سجده كند؛ بلكه اگر لازم باشد بايد براى نماز به جاى ديگر برود؛ بلكه اگر در صورت ناچارى هم بر فرش و مانند آن سجده نمايد، بايد نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1082- اگر روى تشك فنرى يا چيز ديگرى كه بدن روى آن آرام نمى‌گيرد سجده كند، باطل است.
مسأله 1083- اگر انسان ناچار شود كه در زمين گل‌آلوده نماز بخواند چنانچه آلوده شدن بدن و لباس براى او مشقت زياد ندارد، بايد سجده و تشهد را به طور معمول بجا آورد و اگر مشقت زياد دارد مى‌تواند در حالى كه ايستاده، براى سجده با سر اشاره كند و تشهد را ايستاده بخواند و اگر سجده و تشهد را به طور معمول هم بجا آورد، نمازش صحيح است.
مسأله 1084- در ركعت اول نمازها و ركعت سوم نمازهاى چهار ركعتى، بنابر احتياط مستحب بايد بعد از سجدۀ دوم قدرى بى‌حركت بنشيند و بعد برخيزد.
چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است
مسأله 1085- بايد بر زمين يا روييدنى‌هايى كه خوراكى و پوشاكى نيست، مانند:
چوب و برگ درخت، سجده كرد و سجده بر چيزهاى ديگر مانند: روييدنى‌هاى خوراكى يا پوشاكى (گندم، جو، پنبه) و آنچه از اجزاء زمين شمرده نمى‌شود و روييدنى هم نيست مانند: طلا و نقره و قير و زفت، صحيح نيست.
مسأله 1086- احتياط واجب آن است كه بر برگ مو سجده نكنند.
مسأله 1087- سجده بر روييدنى‌هايى كه پوشاك و خوراك انسان نيست ولى خوراك حيوان است؛ مانند علف و كاه، صحيح است.
مسأله 1088- سجده بر گلهايى كه خوراكى نيستند صحيح است؛ هر چند مانند گل بنفشه براى مداوا خورده شوند.
مسأله 1089- سجده بر ميوۀ نارس صحيح نيست و سجده بر گياهى كه خوردن آن در بعضى از مناطق معمول است و در منطقه‌هاى ديگر معمول نيست صحيح نمى‌باشد؛ بلى اگر چيزى در نوع مناطق خوردنى نباشد كسى كه در آن مناطق است مى‌تواند بر آن سجده كند.
مسأله 1090- سجده بر انواع سنگهاى معدنى كه از اجزاء زمين است مانند سنگ مرمر و سنگ آهك و سنگ گچ صحيح است و احتياط آن است كه در حال اختيار به گچ و آهك پخته و آجر و كوزه گلى و مانند آنها سجده نكنند.
مسأله 1091- سجده بر كاغذ؛ اگر چه از پنبه و مانند آن ساخته شده باشد، صحيح است.
مسأله 1092- براى سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيد الشهداء عليه السلام مى‌باشد و بعد از آن خاكهاى ديگر، و بعد از خاك، سنگ و بعد از سنگ، گياه است.
مسأله 1093- اگر در تمام وقت چيزى كه سجده بر آن صحيح است ندارد يا اگر دارد به جهتى مانند سرما يا گرماى زياد نمى‌تواند بر آن سجده كند، چنانچه جنسى كه از پنبه و كتان است در اختيار دارد بايد بر آن سجده كند و اگر ندارد، بايد بر پشت دست سجده كند.
مسأله 1094- سجده بر گل و خاك سستى كه پيشانى روى آن آرام نمى‌گيرد باطل است.
مسأله 1095- اگر در سجدۀ اول مهر به پيشانى بچسبد، بايد براى سجدۀ دوم مهر را بردارد.
مسأله 1096- اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مى‌كند گم شود و چيزى كه سجده بر آن صحيح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت داشته باشد بايد نماز را رها كند و بعد از تهيه مهر دوباره نماز بخواند و اگر وقت تنگ است به ترتيبى كه در مسأله 1093 گفته شد، عمل نمايد.
مسأله 1097- هر گاه در حال سجده بفهمد كه پيشانى را بر چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است بايد پيشانى را بر چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و اگر نداشته باشد چنانچه وقت وسعت داشته باشد بايد نماز را رها كند و بعد از تهيۀ مهر دوباره نماز بخواند و اگر وقت تنگ است بايد به ترتيبى كه در مسأله «1093» گفته شد عمل نمايد، و در هر صورت اگر ممكن باشد، بنابر احتياط واجب سر را به روى اينها بكشد و اگر ممكن نباشد سر را بردارد و بدون نشستن در حال خميده روى اينها بگذارد و بنابر احتياط مستحب در تمام صورتها نماز را دوباره بخواند.
مسأله 1098- اگر بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است، بايد بر چيزى كه سجده بر آن صحيح است سجده نمايد و اگر نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد بايد نماز را رها كند و بعد از تهيۀ مهر دوباره نماز بخواند و اگر وقت تنگ است بايد به ترتيبى كه در مسأله 1093 گفته شد عمل نمايد و در اين مسأله فرقى نيست كه اين كار در يك سجده رخ داده باشد، يا در دو سجده از يك ركعت.
مسأله 1099- سجده كردن براى غير خداوند متعال حرام مى‌باشد و بعضى از مردم كه مقابل قبر امامان پيشانى را به زمين مى‌گذارند، اگر براى شكر خداوند متعال باشد اشكال ندارد وگرنه حرام است.
مستحبات و مكروهات سجده
مسأله 1100- در سجده چند چيز مستحب است:
1- كسى كه ايستاده نماز مى‌خواند بعد از آن كه سر از ركوع برداشت و كاملًا ايستاد و كسى كه نشسته نماز مى‌خواند، بعد از آن كه كاملًا نشست، براى رفتن به سجده تكبير بگويد.
2- موقعى كه مرد مى‌خواهد به سجده برود، اول دستها را و زن اول زانوها را به زمين بگذارد.
3- بينى را به مهر يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد، بلكه اين امر مطابق احتياط استحبابى مؤكد است.
4- در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طورى كه سر آنها رو به قبله باشد.
5- در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و خوب است اين دعا را بخواند:
«يا خَيْرَ المَسْؤُولينَ ويا خيْرَ المُعْطينَ ارْزُقْني وارْزُقْ عِيالي مِنْ فَضْلِكَ فإنَّك ذُو الفَضْلِ العَظِيم»؛ يعنى اى بهترين كسى كه از او سؤال مى‌كنند و اى بهترين عطاكنندگان، از فضل خودت به من و عيال من روزى ده، پس به درستى كه تو داراى فضل بزرگى.
6- بعد از سجده بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد.
7- بعد از هر سجده وقتى نشست و بدنش آرام گرفت تكبير بگويد.
8- بعد از سجده اول بدنش كه آرام گرفت «أَسْتَغْفِرُ اللّٰهَ ربّي وأتُوبُ إليه» بگويد.
9- سجده را طول بدهد.
10- موقع نشستن دستها را روى رانها بگذارد.
11- براى رفتن به سجده دوم، در حال آرامى بدن «اللّٰهُ اكْبَر» بگويد.
12- در سجده صلوات بفرستد.
13- در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمين بردارد.
14- مردها آرنجها و شكم را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند، و بانوان آرنجها و شكم را بر زمين بگذارند و اعضاى بدن را به يكديگر بچسبانند.
مستحبات ديگر سجده در كتب مفصّل گفته شده است.
مسأله 1101- قرآن خواندن در سجده مكروه است و نيز مكروه است براى برطرف كردن گرد و غبار، جاى سجده را فوت كند، و اگر در اثر فوت كردن، دو حرف از دهان بيرون آيد چنانچه اين كار از روى علم و عمد باشد نماز باطل است.
غير از اينها مكروهات ديگرى هم در كتب مفصّل گفته شده است.
سجدۀ واجب قرآن
مسأله 1102- آيه‌هاى: 15 سورۀ سجده، و 37 سورۀ فصّلت، و 62 سورۀ نجم، و 19 سورۀ علق، آيات سجدۀ واجب است كه اگر انسان بخواند يا گوش دهد بعد از تمام شدن آن آيه بايد فوراً سجده كند، هر چند هنگام خواندن يا گوش دادن به قرآن بودن آن توجّه نداشته باشد. و اگر فراموش كرد هر وقت يادش آمد بايد سجده كند و كسى كه گوش نمى‌دهد ولى آيه را مى‌شنود بنابر احتياط مستحب سجده كند.
مسأله 1103- اگر انسان هنگامى كه آيۀ سجده را گوش مى‌دهد، خودش نيز بخواند، بنابر احتياط واجب بايد دو سجده بنمايد.
مسأله 1104- در غير نماز اگر در حال سجده آيۀ سجده را بخواند يا گوش كند، بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند و حكم خواندن و گوش دادن آيات سجده در حال نماز، در مسائل 992- 994 گذشت.
مسأله 1105- اگر شخصى در ايستگاه راديو يا تلويزيون آيۀ سجده را بخواند و به طور مستقيم پخش شود، بر كسى كه به آن گوش مى‌دهد سجده واجب است. بلكه اگر به طور مستقيم هم نباشد بنابر احتياط واجب سجده واجب است، و همچنين است اگر آيۀ سجده به وسيلۀ ضبط صوت و مانند آن پخش شود يا بچّه غيرمميّز كه خوب و بد را نمى‌فهمد آن را بخواند. مسأله 1106- در سجدۀ واجب قرآن بنابر احتياط مستحب جاى انسان غصبى نباشد و بنابر احتياط واجب جاى پيشانى از جاى پاى او بيش از چهار انگشت بسته بلندتر يا پست‌تر نباشد؛ لكن با وضو يا غسل بودن، و رو به قبله بودن، و پوشاندن بدن، و پاك بودن جاى پيشانى، و رعايت شرايط لباس نمازگزار در سجدۀ واجب لازم نيست، اما اگر لباس او غصبى است چنانچه سجده كردن تصرّف در آن لباس باشد حرام و بنابر احتياط مستحب سجده باطل است.
مسأله 1107- بنابر احتياط واجب در سجدۀ واجب قرآن پيشانى را بر مهر يا چيز ديگرى كه سجده بر آن صحيح است و جاهاى ديگر بدن را به دستورى كه در سجده نماز گفته شده، بر زمين بگذارد.
مسأله 1108- براى سجدۀ واجب قرآن اگر با شرايطى كه در مسأله قبل گفته شد سجده كند كافى است هر چند ذكر نگويد و گفتن ذكر مستحب است و بهتر آن است كه اين ذكر را بگويد: «سَجَدْتُ لكَ تعبُّداً وَ رِقّاً، لا مُسْتَكْبِراً عن عِبادَتِكَ ولا مُسْتَنْكِفاً ولا مُتَعَظِّماً، بل أَنَا عَبْدٌ ذَليلٌ خائِفٌ مُسْتَجِير».
