موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی
« احكام تقليد »
مسأله ۱ ـ اعتقاد انسان به اصول دین اسلام باید بر پایه علم باشد ، و تقلید ـ یعنى پیروى از غیر بدون حصول علم ـ در اصول دین باطل است ، ولى در غیر اصول دین از احكامى كه قطعى و ضرورى نیست و همچنین موضوعاتى كه محتاج به استنباط است باید یا مجتهد باشد كه بتواند وظایف خود را از روى مدارك آنها به دست آورد ، و یا به دستور مجتهدى كه شرایط آن خواهد آمد رفتار نماید ، و یا احتیاط كند ، یعنى به گونه اى عمل نماید كه یقین پیدا كند تكلیف را انجام داده ، مثلا اگر عدّه اى از مجتهدین عملى را حرام مى دانند و عدّه دیگر مى گویند حرام نیست ، آن عمل را ترك كند ، و اگر عملى را بعضى واجب و بعضى جایز مى دانند به جا آورد ، پس كسانى كه مجتهد نیستند و نمى توانند به احتیاط عمل كنند باید تقلید نمایند.
مسأله ۲ ـ تقلید در آنچه در مسأله قبل گذشت عمل كردن به دستور مجتهد است ، و قول مجتهدى براى مقلّد حجّت است كه مرد و عاقل و شیعه دوازده امامى و حلال زاده و زنده ـ هر چند به ادراك حیات او در حالى كه ممیز باشد ـ و عادل و بنابر احتیاط واجب بالغ باشد.
و عادل كسى است كه كارهایى را كه بر او واجب است به جا آورد و كارهایى كه بر او حرام است ترك كند ، و نشانه عدالت این است كه در ظاهر شخص خوبى باشد كه اگر از اهل محلّ یا همسایگان او یا كسانى كه با او معاشرت دارند حال او را بپرسند خوبى او را تصدیق نمایند.
و مجتهدى كه انسان از او تقلید مى كند ـ در صورتى كه علم اگر چه اجمالا به اختلاف بین مجتهدین در فتوا نسبت به مسائل محلّ ابتلاء داشته باشد ـ باید اعلم باشد ، یعنى در فهمیدن حكم خدا و وظایف مقرّره به حكم عقل و شرع از تمام مجتهدهاى زمان خود بهتر بوده ، مگر این كه قول غیر اعلم مطابق با احتیاط باشد.
مسأله ۳ ـ مجتهد و اعلم را از چند راه مى توان شناخت:
(اوّل) آن كه خود انسان یقین كند ، مثل آن كه در مرتبه اى از علم باشد كه بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد.
(دوم) آن كه دو نفر عالم عادل كه مى توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند ، مجتهد یا اعلم بودن كسى را تصدیق كنند به شرط آن كه دو نفر عالم عادل دیگر با گفته آنان مخالفت ننمایند ، و اقوى ثبوت اجتهاد و اعلمیت به گفته ثقه خبیر است در صورتى كه ظنّ بر خلاف گفته او نباشد.
(سوم) آن كه عدّه اى از اهل علم كه مى توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند و از گفته آنان اطمینان پیدا شود ، مجتهد بودن یا اعلم بودن كسى را تصدیق كنند.
مسأله ۴ ـ اگر بین دو مجتهد یا بیشتر در فتاواى مورد ابتلا علم به اختلاف باشد ـ اگر چه اجمالا ـ در صورتى كه بداند یا حجّت شرعیه بر تساوى آنان در علم باشد باید به فتواى كسى كه فتواى او مطابق با احتیاط است عمل كند ، و چنانچه فتواى یكى از آنان مطابق با احتیاط نباشد ـ مثل این كه یكى فتوا به قصر و دیگرى فتوا به تمام بدهد ـ احتیاط كند به جمع بین آن دو.
و اگر احتیاط ممكن نباشد ـ مثل این كه یكى فتوا به وجوب عملى و دیگرى فتوا به حرمت عملى بدهد ـ یا مشقّت داشته باشد بنابر احتیاط باید به فتواى كسى كه ورع او در فتوا دادن بیشتر است عمل كند ، و اگر در این جهت هم متساویند مخیر است.
و همچنین است در غیر این صورت ـ چه وجود اعلم معلوم ولى معین نباشد و یا وجود اعلم محتمل باشد ـ اگر احتیاط ممكن بوده و مشقّت نداشته باشد.
و اگر احتیاط ممكن نباشد یا مشقّت داشته باشد ، در صورتى كه وجود اعلم معلوم ولى معین نباشد ، چنانچه احتمال اعلمیت در یك طرف بیشتر باشد باید به فتواى او عمل كند ، و اگر مساوى باشد بنابر احتیاط باید به فتواى اورع در فتوا عمل نماید و اگر در این جهت هم متساویند مخیر است.
و در صورتى كه وجود اعلم محتمل باشد بنابر احتیاط باید به فتواى كسى كه گمان دارد یا احتمال مى دهد اعلم است یا احتمال اعلمیت در او اقوى است عمل كند ، و گرنه بنابر احتیاط باید به فتواى اورع در فتوا عمل نماید ، و اگر در این جهت هم متساویند مخیر است.
مسأله ۵ ـ به دست آوردن فتواى مجتهد چهار راه دارد:
(اوّل) شنیدن از خود مجتهد.
(دوم) شنیدن از دو نفر عادل كه فتواى مجتهد را نقل كنند.
(سوم) شنیدن از شخصى كه مورد وثوق است و ظنّ بر خلاف گفته او نیست ، یا به گفته او اطمینان دارد.
(چهارم) دیدن در رساله مجتهد در صورتى كه انسان به درستى آن رساله اطمینان داشته باشد.
مسأله ۶ ـ تا انسان یقین نكند كه فتواى مجتهد عوض شده است مى تواند به آن عمل نماید ، و اگر احتمال دهد كه فتواى او عوض شده جستجو لازم نیست.
مسأله ۷ ـ اگر مجتهد اعلم در مسأله اى فتوا دهد ، كسى كه وظیفه اش تقلید از اوست نمى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهد دیگرى عمل كند ، ولى اگر فتوا ندهد و بفرماید احتیاط آن است كه فلان طور عمل شود ـ مثلا بفرماید: احتیاط آن است كه در ركعت سوم و چهارم نماز سه مرتبه بگوید : ( سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ ) ـ مقلّد باید یا به این احتیاط كه احتیاط واجبش گویند عمل كند ، یا به فتواى مجتهد دیگرى كه بعد از او از دیگران اعلم باشد و مى گوید یك مرتبه كفایت مى كند عمل نماید ، و همچنین است اگر مجتهد اعلم بفرماید مسأله محلّ تأمل یا محلّ اشكال است.
و در فعل مستحبّات و ترك مكروهات ذكر شده در این رساله قصد رجاء شود.
مسأله ۸ ـ اگر مجتهد اعلم بعد از آن كه در مسأله فتوا داده یا قبل از فتوا احتیاط كند ـ مثلا بفرماید: ظرف نجس را یك مرتبه در آب كرّ بشویند پاك مى شود ، اگر چه احتیاط آن است كه سه مرتبه بشویند ـ مقلّد او مى تواند عمل به آن احتیاط را كه احتیاط مستحبّ گویند ترك كند.
مسأله ۹ ـ اگر مجتهدى كه وظیفه انسان تقلید از او بوده از دنیا برود، در صورتى كه اعلم بودن مجتهد زنده از میت برایش ثابت شود ، در مسائل مورد ابتلایى كه علم ـ اگر چه اجمالا ـ به اختلاف بین میت و حىّ دارد واجب است به حىّ رجوع كند ، و در صورتى كه اعلمیت مجتهد میت برایش ثابت بوده ، مادامى كه اعلم بودن مجتهد زنده برایش ثابت نشود باید به فتواى مجتهد میت عمل كند، چه در زمان حیات او التزام به عمل به فتواى او داشته یا نداشته باشد ، و چه عمل به فتواى او كرده یا نكرده باشد ، و چه فتواى او را یاد گرفته یا یاد نگرفته باشد.
مسأله ۱۰ ـ اگر در مسأله اى وظیفه اش آن بوده كه از مجتهد زنده تقلید كند دوباره نمى تواند از مجتهدى كه از دنیا رفته تقلید نماید.
مسأله ۱۱ ـ مسائلى را كه انسان معمولا به آنها مبتلا مى شود واجب است یاد بگیرد.
مسأله ۱۲ ـ اگر براى انسان مسأله اى پیش آید كه حكم آن را نمى داند ، باید احتیاط كند یا این كه با شرایطى كه ذكر شد تقلید نماید ، ولى چنانچه مخالفت غیر اعلم با اعلم را در مسائل مورد ابتلا بداند ـ اگر چه اجمالا ـ و فتواى اعلم در دسترس نباشد و تأخیر عمل تا روشن شدن فتواى اعلم و احتیاط ممكن نباشد یا حرجى باشد ، مى تواند از غیر اعلم تقلید نماید.
مسأله ۱۳ ـ اگر كسى فتواى مجتهدى را به دیگرى بگوید ، چنانچه فتواى آن مجتهد عوض شود لازم نیست به او خبر دهد كه فتواى آن مجتهد عوض شده ، ولى اگر بعد از گفتن فتوا بفهمد اشتباه كرده ، در صورتى كه مخالفت حكم الزامى لازم بیاید و ممكن باشد باید اشتباه او را بر طرف كند.
مسأله ۱۴ ـ مكلّفى كه مدّتى اعمال خود را بدون تقلید انجام داده ، در صورتى كه مطابق با واقع یا فتواى مجتهدى باشد كه فعلا وظیفه اش تقلید از اوست صحیح است.
