بسم الله الرحمن الرحیم

عاشورا و برهان فطرت

حرکت و زمان دو ویژگی جدا نشدنی و انفکاک ناپذیر موجود مادی و طبیعی هستند.همانطوریکه ناآرامی و جنبش طبیعی سراسر این مرتبه از هستی را فرا گرفته است. زمان که کمیت این حرکت را تشکیل می دهد در نگاه فلسفی به ویژه فلسفه ملاصدرا بعد چهارم موجود طبیعی محسوب میشود و در کنار سه بعد دیگر (طول و عرض و عمق) از عوارض تشخص بخش آن به شمار می آید.

تغییر و زوال و کهنگی نیز از توابع جسم طبیعی و نیز حوادث اجتماعی است که در عمود زمان واقع میگردند و به تعبیر مولا امیرالمؤمنین علی علیه السلام ماه و خورشید که دو نشانه از نشانه های بزرگ خدایی هستند هر نویی را کهنه و هر دوری را نزدیک می گردانند. حوادث تاریخی بدینوسیله طراوت و تازگی خود را از دست می دهند.

با همه این اوصاف برخی از وقایع تاریخی هستند که از این قاعده مستثنی می باشند به تعبیر اهل فلسفه زمان فقط ظرف آنهاست نه قید آنها. حادثه و واقعه عظیم و بی بدیل عاشورا از جمله آن وقایعی است که زمان فقط ظرف آن بوده است و نه قید آن، و ابدیت و مانایی به جوهر آن تبدیل شده است. در میان محققان در دهه اخیر در باب راز ماندگاری این واقعه بزرگ مطالبی به رشته ی تحریر در آمده است و هریک با تفسیر خاص خود مطالبی را ارائه نموده اند.

به اعتقاد راقم سطور راز ماندگاری عاشورا این است که محتوای آن با فطرت انسان منطبق بوده است و پیام آن نیز پیام فطرت است قرآن فطرت آدمی را فوق زمان و زمین میشناسد چه اینکه دین واقعی را نیز مطابق و منطبق با فطرت میداند.

آنچه در عاشورا رخ داد در جبهه اباعبدالله الحسین علیه السلام تجسم و تبلور خواست های فطرت ثابت و دست نخورده آدمی بود و آنچه که در جبهه مقابل به وقوع پیوست از جنایت و آدم کشی و بی رحمی همه در یک کلمه خلاصه می گردد و آن انحراف و خروج از فطرت سلیم آدمی بوده است در این فرصت برخی از تجلیات و خواست های فطری آدمیان را با انطباق بر آنچه در این تاریخ بی بدیل رخ داده است مورد بحث قرار می دهیم.

- فطرت عشق به کمال مطلق و رهاسازی انسانها از قید و بند عبودیت غیر او

در نظام هستی فقط یک موجود مطلق وجود دارد که از هرگونه محدودیت و ماهیتی منزه و مبراست و هستی او عین ذات اوست و آن خداوند عظیم متعال است و فقط اوست که استحقاق و شایستگی پرستش را دارد و بزرگترین ستم آن است که موجود دیگری را همتا و هم پای او در پرستش قرار دهند. قرآن از زبان حضرت لقمان فرموده است: یابنی لاتشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم(لقمان/ 13) فرزندم به خداوند شرک نورز که شرک ورزیدن ستمی بزرگ است.

رسالت بزرگ انبیاء و ائمه اطهار علیهم السلام بازگرداندن آدمیان و ابقاء در این نور فطرت یکتاپرستی است. که در رأس و سرچشمه همه کمالات و سعادات بشری است.

در طول تاریخ خطای انسانها در تطبیق این کمال مطلق بر مظاهر محدود و زوال پذیر دنیوی بوده است. آیات قرآن نشان دهنده حرکت انبیاء در راستای رها سازی انسانها از بردگی و بندگی غیر خدا بوده است. قرآن از زبان حضرت ابراهیم نقل نموده است که وقتی با ستاره پرستان و ماه و خورشید پرستان مواجه شد با نگاه به هریک از ستاره ها و ماه و خورشید می فرمود (بزعم شما) این خدای من است و باید او را پرستش نمایم. اما زمانی که آنها غروب می کردند می فرماید: لا احب الافلین(انعام/ 76) من چیزی را که غروب میکند دوست نمیدارم. یعنی منطق و عقل و دل و فطرت من نمی پذیرد که موجود مادی و طبیعی زوال پذیر محدود را به عنوان رب و معبود خود برگزینم و عقل و فطرت من با پیوستگی به یک موجود مطلق آرام و قرار خواهد یافت چه اینکه خداوند فرموده است: الا بذکرالله تطمئن القلوب(رعد/ 28)

همانگونه موجود دیگری در اصل هستی در عرض خدا قرار ندارد، در عبودیت و بندگی نیز هیچ پدیده ای گرچه بالاترین پدیده جهان باشد در مقابل او قرار نمیگیرد و این حق فطری هر انسانی است که از پرستش غیر او آزاد باشد. امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام خطاب به فرزندشان امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود: لاتکن عبد غیرک و قد جعلک الله حراً.( نهج البلاغه/ نامه 31) تن به بندگی دیگری مده در حالیکه خداوند تو را آزاد قرار داده و آزاده آفریده است.

وجوب اطاعت آگاهانه از انبیاء و ائمه اطهار علیهم السلام است چون به دستور خداوند است جایز شمرده شده است وچون آنان از همه کمالات امکانی برخوردار می باشند عقل انسانی حکم میکند که از قول و فعل آنها انسانها برای رسیدن به مقصود بهره گیرند و آنان سخنی در عرض کلام خداوند ندارند. آنچه می گویند محض وحی و الهامی است که از جانب خدا به آنها رسیده است.

در طول تاریخ بشریت عوامل انحراف انسانها برای خروج از فطرت پرستش موجود مطلق فراوان بوده است که این خروج را بر فطرت آنان تحمیل نموده است. بدون شک یکی از آنها حاکمیت حاکمان فاسد و دنیاطلب بوده است که با تضعیف اعتقاد وعقیده و استخفاف بنیان اخلاق و کرامت انسانها، آنان به بردگی و پیروی دور از منطق خود واداشته اند. قرآن درباره فرعون به عنوان یک نمونه از حاکمان فاسد و تبهکار می فرماید: فاستخف قومه فاطاعوه (زخرف/ 54) فرعون قوم و ملت خویش را خفیف و کوچک کرد و با کرامت و حق بنده یکتا بودن ستیز نمود تا بدینوسیله ملت خویش را به اطاعت خویش وادار نمود.

بزرگترین دستور کار حاکمان فاسد از جمله حاکمان بنی امیه و بنی العباس در تاریخ اسلام و آشکارترین و زیانبار ترین اثر حاکمیت فاسد آنان این بوده است که مردم را از دین واقعی و عبادت با ارزش و حقیقی خدای یکتا که همراه با نوعی شعور عرفانی و انسانی است و در هر انسانی تبلور و تجلی یابد محال است که تن به اطاعت مفسدان و فاسدان روی زمین دهد برگردانند.

امام حسین علیه السلام این خطر عظیم را به طور جدی احساس میکرد و لذا فرمود: و علی الاسلام السلام اذ بلیت الامة براع مثل یزید. باید اسلام را بدرود گفت هنگامی که حاکمیت به دست عنصری پلید و تبهکاری مانند یزید بیفتد. واضح است که مقصود امام علیه السلام در این بیان آن اسلام آزادی بخش از پرستش غیر خداست نه اسلامی که حاکمیت یزید را توجیه نماید و در کنار آن در جمعه و جماعت و اقتداء به او را نیز تجویز کرده و مسائل را حل شده پندارد.

- فطرت ظلم ستیزی و مبارزه با فساد و تبهکاری

در دهه های اخیر نویسندگان و محققان دینی و تاریخ  پژوهان پیرامون هدف یا اهداف قیام حسینی سخنان و تحقیقات پر دامنه ای ارائه نموده اند.

در میان اهداف برخی از نویسندگان تشکیل حکومت را هدف اقصی و اصلی امام دانسته اند و نه شهادت را. در نقطه مقابل تعدادی شهادت امام را به عنوان یک دستور الهی با حکمت و راز مخصوص خود که میتواند آن راز ابقاء و اعلاء کلمه اسلام نیز باشد هدف مهم تلقی نموده اند.

اما به نظر میرسد که نظریه صحیح این است که بگوییم نه حکومت ونه شهادت هیچکدام هدف امام حسین علیه السلام محسوب نمی شدند. شهادت و حکومت دو فرصت بودند برای امام. اگر وسیله و بستر تشکیل حکومت فراهم میشد امام از ابزار حکومت برای مقاصد ماندگار و عالی خویش بهره می گرفت و چون آن فرصت پیش نیامد شهادت امام به گونه دیگر اهداف امام را محقق ساخت. پرستش خدا که در بخش اول به آن اشاره کردیم و نیز عدالت خواهی و رفع هرگونه ستم و تبعیض از اهداف همه انبیاء و اولیای الهی و از جمله سالار شهیدان اباعبدالله الحسین بوده است که اولی تحقق رابطه راستین با خداست و دومی برقراری رابطه سالم و متقابل بندگان با یکدیگر است پیام فطرت ادمیان و نیز آرزو و رسالت همه برگزیدگان خدا رهایی بخشیدن بندگان مظلوم خدا و برقراری قسط و عدالت در تمام ابعاد آن است وشاخص ترین کلید واژه عاشورا نیز همین است. آنچه مورد اشاره قرار گرفت نص صریح بیان خود سیدالشهداء علیه السلام است. آن حضرت در بیانی به زبان دعا و در گفتگوی با معبود خود چنین عرضه داشته است:

اللهم انک تعلم انه لم یکن ما کان منا تنافساً فی سلطان و لا التماساً من فضول الحطام ولکن لنری المعالم من دینک و نظهر الاصلاح فی بلادک و یأمن المظلومون من عبادک و یعمل بفرائضک و سننک و احکامک (تحف العقول/ 239)

خداوندا تو خود میدانی که کار ما تنافس و تکلف در رسیدن به قدرت و سلطنت نیست و نیز از حرکت خود نمیخواهیم به متاع ناچیز دنیا دست یابیم. بلکه می خواهیم نشانه های دین را (در عمل) مشاهده کرده و اصلاح (به معنای جامع را) در شهرهایت آشکار نموده و بندگان مظلومت در امنیت و آسایش قرار گیرند و نیز به واجبات و سنن و احکامت عمل گردد.

در ادامه امام خطاب به مردم مسلمان زمان خویش می فرماید: فان لم تنصرونا و تنصفونا قوی الظلمة علیکم و عملوا فی اطفاء نور نبیکم. اگر ما را یاری ننمایید و انصاف را مراعات ننمایید ستمگران بر شما چیره خواهند شد و در خاموش کردن نور پیامبرتان کوشش خواهند نمود.

- فطرت خرد گرایی و خرافه گریزی

همانگونه که در مقالات سابق نیز مورد اشاره قرار گرفه است پرسش همچون پرستش در متن فطرت انسان نهادینه شده است انسان هرچه پرسش گرتر باشد به مرکز و کانون خویش نزدیک تر است و هرچه حالت سوال در او ضعیف تر باشد فعالیت نور فطرت او در این بخش کمتر خواهد بود. عقلانیت مستقل هر انسانی میوه مبارک پرسشگری و حس تحقیق او در تمامی عرصه های زندگی مادی و معنوی اوست در حاکمیت فاسد اموی از جمله پیامد های پلید آن سلب عقلانیت تحلیل گر از جامعه دینی بود زمانیکه عقل تحلیل گر از جامعه رخت بربست بستری فراهم می شود که حاکمیت فاسد هرآنچه دلش بخواهد به نام دین وحقیقت به خورد جامعه دهد. البته زمینه های این فقدان عقلانیت تحلیل گر در زمان پس از سلب حق حاکمیت از امیرالمؤمنین علی علیه السلام بوجود آمده بود. در تاریخ نقل شده است که در زمان یکی از خلفای قبل از علی علیه السلام سعد ابن عباده بیعت نکرد.او رئیس قبیله خزرج در مدینه بود. سعد برای اینکه جانش در امان باشد به شام رفت. حاکمیت وقت دو نفر را فرستاد در آنجا او را کشتند بعدا شایع کردند دامن حاکمیت نسبت به خون سعد ابن عباده پاک است و سعد را جنیان کشته اند و با نسبت دادن قتل او به جنیان حکومت خود را مبرا از این ماجرا کرد. معلوم می شود زمینه قبول اینکه جن آدمی را بکشد فراهم بوده است و حتی از زبان جنیان شعر ساختند با این مضمون که:

ما سعد ابن عباده را بوسیله دو تیر کشته ایم.

و نیز قصه نماز جمعه را در روز چهارشنبه خواندن معاویه معروف است. باید به این نکته توجه کرد که این بدعت و خلاف شرع بیّن را معاویه بعنوان حاکم دینی انجام داد و مردم آن زمان حداقل اکثریتی از آن باور داشتند آنچه که معاویه به عنوان حاکم دینی انجام میدهد کاملا ریشه دینی و شرعی دارد اگر جایز نباشد او اقدام به آن نمی کند.و نیز آمده است که روزی معاویه با عمروبن عاص گفتگو می کرد که میزان پذیرش مردم نسبت به آنچه که حاکمیت به آنان دستور می دهد چقدر است؟ عمروعاص به او پیشنهاد داد به عنوان حکم شرعی دستور بده از این پس هر کس میخواهد از کدو در غذای خود استفاده کند باید آن را مانند گوسفند روبه قبله قرار داده و سر آن را ببرد و ذبح شرعی نماید و الا خوردن آن حرام است. معاویه گفت بعید است که جامعه اینقدر دچار غفلت و فقدان عقل و خرد شده باشد. عمروعاص اصرار براین امر داشت معاویه طی بخشنامه ای دستور داد که از این پس مسلمین برای استفاده از کدو باید آن را ذبح شرعی نمایند. بخشنامه خلیفه ابلاغ و اجرا شد جز معدود و انگشت شماری کسی به این حکم و دستور به اصطلاح شرعی معاویه اعتراضی نکرد.

آزادی بیان و نقد نهاد قدرت از اصولی ترین تجلیات فطرت انسان است و هرگونه مصلحت سازی و توجیه دیگر برای کم رنگ کردن آن و حتی هرگونه تفسیری از حقائق دینی که مغایر با این اصل روشن باشد در میزان برهان فطرت سلیم محکوم و مردود است.

سانسور و ترس و وحشت و برقرار نمودن فضای پلیسی در محدوده مسائل فکری و اندیشه ای که فقط متاع اندیشه در آن خریداری و تبادل می شود و تبدیل قدرت منطق به منطق قدرت، خلاف وجدان و فطرت اصیل همه انسانهاست و از جمله اهداف سالار شهیدان تقابل جدی با این پدیده ناروا بوده است.

هر انسانی از این حق مسلم فطری و طبیعی برخوردار است که فرصت کافی برای ابراز اعتقاد و اندیشه خویش داشته باشد هیچکس به این دلیل که خود را حق میداند و اندیشه طرف مقابل را باطل می پندارد نمی تواند او را از این حق قطعی و حتمی محروم سازد.

توسعه و تحمل و بالابردن سعه صدر در تمام افراد و سطوح جامعه جزء رسالت های بزرگ انبیاء و نهضت های بر حق آنان و نیز قیام سالار شهیدان علیه السلام به دنبال آن بوده است.

لازم است در جامعه کنونی نیز به این اهداف توجه شایسته شود تا بتوانیم ادعا کنیم احیا کننده مرام او هستیم. این بیان نورانی امیرالمؤمنین از احادیث برجسته در باب تحمل و بالابردن سطح آن و از اصول ماندگار اندیشه علوی و حسینی است که در حکمت 442 نهج البلاغه فرموده اند: لیس بلد باحق من بلد خیر البلاد ما حملک. شهری برتر از شهر دیگر نیست بهترین شهر شهریست که تو را تحمل کند.

چه زیبا، ملاک برتری شهری بر شهر دیگر چیست؟ زاویه دید در اینجا میتواند بسیار متفاوت باشد. برخی عمران و آبادانی، توسعه، معماری جدید یا سنتی، وجود صنعت فعال، خصوصیات طبیعی و اقلیمی و مانند آن ملاک برای شهر و منطقه برتر قرار می دهند. اما امام امیرالمؤمنین علیه السلام در میان همه ملاک ها شهری را برتر میداند که ظرفیت تحمل ایده ها و اندیشه های متفاوت را داشته باشد. همین ملاک برتری یک کشور و نیز روابط دنیای وسیع امروزی می باشد.

- فطرت اخلاق و فضیلت طلبی و کرامت خواهی

فطرت عشق به کمال مطلق بطور طبیعی اقتضا دارد که صاحب فطرت سلیم مظاهر آن کمال مطلق را دوست بدارد. انسانهای صاحب فضیلت هر اندازه که در وجود خود کمالات انسانی و فضائل اخلاقی را ایجاد نموده باشند مظهر اسماء حسنا و صفات علیای خداوند خواهند بود.پس آنگونه که انسان کمال مطلق را که خداوند است بالاصالة دوست میدارد، مظاهر او که انسانهای بافضیلت و صاحبان کرامت هستند را نیز بالتبع دوست می دارد و حاضر است در راه و خط آنان از جان و هستی خویش بگذرد و در نقطه مقابل همین فطرت سلیم آدمی از زشتی های اخلاقی و نیز دارندگان آن گریزان و متنفر است چون آنان را مظهر شیطان و پلیدی ها و خودخواهی ها و استکبار و منیت او می دانند.

در تاریخ کربلا آن جاذبه و این دافعه فطری برای همه کسانیکه سرگذشت آنرا بخوانند ظهور و تجلی می یابد و این خود از جمله دلایل ابدیت عاشورا است که ریشه در جان و فطرت عام و گسترده انسانها دارد.

در راس جبهه امام حسین علیه السلام شخصیت کامل و جامع خود امام است که مظهر تمام اسماء و صفات الهی است. قرآن انسان کامل را مظهر کامل علم خداوند می داند. روشنترین رهیافت قصه آدم در قرآن همین است. از نگاه معرفت قرآنی خلأ ای که در نظام هستی بوده است از نظر مظهریت صفات خداوند فقط به وسیله یک انسان زمینی جامع پر شده است و حتی فرشتگان نتوانستند این خلأ را پر نمایند.

ونیز در جبهه سالار شهیدان پس از امام افراد شاخص و توانایی بوده اند که جاذبه فضائل و کرامت انسانی آنان پیوسته مانند آهنربا فطرت های سلیم انسانها را از هر دین و مذهب به سوی خود کشانده است و انسان بما هو انسان بوجود آنان مباهات میکند.

می توان از میان اصحاب اباعبدالله الحسین علیه السلام از برادر او حضرت اباالفضل العباس علیه السلام نام برد. مجموعه القاب و گواهی هایی که ازسوی ائمه اطهار علیهم السلام برای حضرت اباالفضل علیه السلام رسیده است نشان از طی درجات عالی انسانی پس از امام معصوم است که شرح و توضیح آن القاب و نیز محتوای زیارت نامه او را باید به فرصت دیگری موکول نمود.

باید توجه نمود ارتباط شخصیت هایی مانند حضرت اباالفضل علیه السلام با خدا مانند ارتباط برخی بندگان او نیست که عبادت و نیایش آنان از سر ترس و تکلیف است بلکه آن حضرت و نیز شخصیتی مانند خواهرش زینب کبری سلام الله علیها ورودشان در وادی عبادت و نیایش و بندگی خدا از سر عشق به کمال مطلق است و نه از سر ترس و تکلیف.

حضرت اباالفضل و زینب کبری سلام الله علیهما از قید ترس و تکلیف و نیز بهشت و جهنم رهیده اند و از آنانی بوده اند که خدا را بخاطر اینکه شایسته پرستش است پرستیده اند. و بسیار متفاوت است عبادتی که از سر عشق است با عبادتی که از سر ترس و تکلیف است. برخی می گویند حافظ این غزل معروف را که با این بیت آغاز می شود برای حضرت اباالفضل علیه السلام سروده است. نمیدانیم که این سخن درست است یا نه و حافظ چنین نیتی داشته است یا خیر؟، اما انصافاً با قامت بلند و کرامت وجود آن حضرت انطباق دارد:

فاش میگویم و از گفته خود دل شادم                          بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم

من ملک بودم و فردوس برین جایم بود                      آدم آورد در این دیر خراب آبادم

تا آنجا که می گوید:

نیست بر لوح دلم جز الف قامت دوست                       چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم

برخی از الف قامت دوست استفاده وحدت وجود یا وحدت شهود نموده اند. وحدت شهود آن است که سعدی در بیتی معروف گفته است:

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند                        بنگر تا چه حد است مقام آدمیت

و وحدت وجود آن است که در جایی دیگر باز سعدی گفته است :

همه هرچه هستند از آن کمترند                                    که با هستیش نام هستی برند

خداوندا مارا بیش از پیش با راه و مرام حسین و یاران او آشنا و در آن ثابت قدم داشته و زندگی و مرگ ما را در آن قرار ده. اللهم اجعل محیای محیا محمد و آل محمد و مماتی ممات محمد و آل محمد. آمین