حجت الاسلام  والمسلمین محمدرضا حشمتی، در گفت وگو با شفقنا(پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه) افزود: اگر کارگزاران مسجد بخواهند با روش های سنتی کار خودشان را ادامه دهند، روند مهجوریت مساجد ادامه خواهد داشت.

او کارکرد مسجد را صرفا عبادی دانست و گفت: در مسجد النبی اقدامات مختلفی از بیان معارف الهی و تفسیر آیات قرآن تا اعزام رزمندگان به جبهه صورت می گرفته که این گستردگی کارکردها به جهت ضرورت های آن زمان بوده است و مسجد بعد از آن زمان به مرور جایگاهش را بدست آورد.

حشمتی، مسجد را محیط آرامی دانست که برای عبادت بندگان خدا اختصاص یافته است و درباره کارکردهای آن گفت: کارکردهای اولیه مسجد، کارکردهای عبادی آن است. به معنی عام تر باید آموزش احکام نماز، معارف الهی و اصول اعتقادات برای مردم در مسجد داده شود.

او که در گذشته مسوول کانون های مساجد ایران بوده است برای مساجد کارکرد اجتماعی قائل نشد و گفت: کارکرد اصلی مسجد عبادی است و در دنیای اسلام امروز به غیر از این کارکرد عبادی، کارکرد دیگری برای آن معمول نیست. واقفین، مسجد را برای آن وقف می کنند که مردم در یک محیط آرام، معارف الهی و قرآن یاد بگیرند. البته ما همه کارکردهای دیگر را می توانیم در مسجد سامان دهیم، به شرطی که با کارکرد اصلی آن منافات نداشته باشد. ما گاهی اوقات به غلط در شبستان مسجد کارهای فرهنگی ای کردیم که مزاحم کسانی است که می خواهند عبادت کنند و آن ها را از مسجد دور کرده ایم. برگزاری سخنرانی و حتی عزاداری برای اهل بیت (علیهم السلام) نباید مانع عبادت باشد.

امام جماعت مسجد حضرت ابوالفضل، درباره مخاطبان مسجد گفت: مسجد یعنی جایی که وقف است و مالکش هم کسی نیست. یعنی کسی نمی تواند بگوید چه کسی بیاید و یا نیاید. مسجد جایی است که همه باید در آن شرکت کنند. البته برگزاری مناظره های علمی در مسجد، هیچ منافاتی با کارکرد عبادی آن ندارد. مسجد باید محل گفتگو و حل مسائل اعتقادی باشد.

حجت الاسلام حشمتی وظیفه هیئت امنا را ایجاد محیطی آرام برای عبادت همه مومنان دانست و گفت: عبادت مقوله ای نیست که ربطی به افراد و اشخاص داشته باشد. برنامه های مسجد نباید ایجاد تشتت و تنازع کند و هیئت امنا نباید گرایش های سیاسی خود را در برنامه های مسجد انعکاس دهند. آحاد محله حق دارند در این مکان شرکت کنند. مساجدی که کارکرد سیاسی ندارند و حوزه کارکردشان صرفا عبادی است خیلی موفق تر هستند. به عکس مساجدی که خیلی بگیر و ببند دارند، توفیقی ندارند. چون مردم از این نوع رفتارها خسته شده اند. محیط مسجد باید آرام و بی تشنج باشد. مسجد برای عبادت وقف شده است. کسی حق ندارد در شب عاشورا یا شب قدر سلیقه خود را در برگزاری برنامه های مسجد اعمال کند. کسی حق ندارد از تریبون مسجد استفاده خاصی بکند.

او عدم رعایت این موضوع را باعث عدم رغبت جوانان به مسجد دانست و گفت: همین باعث می شود که خیلی از جوانان حتی در شب قدر هم به مسجد نیایند و ترجیج دهند که با تلویزیون احیاء نگاه دارند. وقتی ما ائمه جماعات به روز نداریم، هیئات امنای مساجدمان خوش اخلاق نیستند، خادمین بدرفتاری می کنند، معماری مساجد جذاب و محیط آن ها هم تمیز و آرام نیست، در چنین شرایطی جوان با چه انگیزه ای به مسجد بیاید؟ اگر اسلام را در عمل و رفتار کارگزاران مسجد به جوانان نشان دهیم، دیگر نیازی نیست که در مسجد نمایش کاراته بازی راه بیندازیم.

او ادامه داد: کادر تربیت نکردیم، فن آوری لازم را به دست نیاوردیم، جاذبه های ظاهری مسجد را از بین برده ایم و مسجد را به جایی پر از تشنج و تشتت تبدیل کرده ایم. مسجد باید به کارکرد اصلی خودش که تعلیم حکمت و علم است برگردد و از طرح مسائل سیاسی و اختلاف برانگیز پرهیز شود.

حشمتی درباره رونق مساجد در سال های انقلاب اسلامی و رکود مساجد بعد از آن دوره گفت: سال های پنجاه تا شصت اوج روی آوردن مردم به مساجد است. پیش از آن مساجد ما متروک و بی حال بودند و کارکرد اجتماعی یافتن مساجد، باعث توجه مردم به سمت آن ها شد. دلیل پیشتازی مسجد در آن سال ها، جلوتر بودن مسجد از مردم بود. در این دهه و خصوصا در سال های پنجاه و چهار به بعد، مسجد محور اصلی حرکات اجتماعی است و به این ترتیب با این که مساجد کارکرد عبادی هم داشته اند اما رویکرد اجتماعی مساجد تقویت می شود و این رویکرد غلبه پیدا می کند. این وضع تا سال های شصت ادامه دارد.

او ادامه داد: امروز مسجد از فن آوری روز دنیا و گفتمانی که با نسل جوان داشت، عقب افتاده است. روحانیت هم از این گفتمان عقب افتاده و دوران رکود مساجد دوباره شروع شده است چرا که اقتضائات زمان عوض شده است. اگر ما از همان ابتدا کار کرد مسجد را صرفا کارکرد عبادی تعریف کرده بودیم، این اتفاق نمی افتاد. در اهل سنت کارکرد اصلی مسجد «عبادی» بوده و هست و همین باعث شده است که مساجد ایشان همیشه شلوغ باشد.

معاون فرهنگی و هنری موسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی اضافه کرد: اگر کارگزاران مسجد بخواهند با روش های سنتی کار خودشان را ادامه دهند، روند مهجوریت مساجد ادامه خواهد داشت و فکرهای سنتی ایشان اعم از امام جماعت و هیئت امنا، باعث کاملتر شدن این انزوا می شود.

او درباره علل انزوای مساجد گفت: سیاست زدگی مسئولین مسجد و تمایل پیدا کردن ایشان به یک حزب یا گرایش باعث می شود مساجد بعضی از مخاطبان خود را از دست بدهند. بعضی از مسئولین مسجد مدام به حزب مخالف توهین می کنند. این کار خلاف شرع و خلاف وقف است و کسی حق ندارد این گونه از مسجد استفاده کند. علت دیگر انزوای مسجد بالا نرفتن سطح دانش کارگزاران مسجد است. سواد جوانان ما بالا رفت و ائمه جماعات ما در دهه شصت ماندند. طبیعی است کسی نمی تواند با جوانان امروز با ادبیات دهه شصت صحبت کند. جوانان از طریق رسانه های مجازی با مسائل زیادی روبرو می شوند که حتی ائمه جماعات ما این مسائل را نشنیده اند. امروز حتی به دست آوردن معارف دینی هم از طریق اینترنت صورت می پذیرد.

این دانش آموخته حوزه علمیه قم، دولتی شدن مساجد را دلیل دیگری برای انزوای آن ها دانست و گفت: دولتی شدن و دخالت بیش از حد دولت در مساجد لطمه زیادی به مسجد زد. اگر دولت بد عمل کند، عده ای که به دولت تعلق دارند، افراد از آن ها فاصله می گیرند. اگر چه دولت ها نظر خیرخواهی داشته اند اما این ها خلاف اصل مسجد است. چون مسجد باید تحت نظر مردم اداره شود.

او در بخش دیگری از سخنانش درباره نحوه اداره مسجد و نقش امام جماعت در آن گفت: مردمی که مسجد را وقف کرده اند باید امام جماعت را تعیین نمایند. ولی در برخی موارد یک نهاد دولتی امام را تعیین می کند که خلاف اصول و سابقه همیشگی مسجد است. در گذشته وقتی مسجد ساخته می شد، نزد مرجع می رفتند و از او برای مسجدشان امام جماعت می خواستند. آن مرجع نیز به اقتضاء نیازهای آن محله کسی  را به ایشان معرفی می کرد. محراب و منبر به امام جماعت تحویل داده می شد و در مقابل بازاری ها و مردم او را اداره می کردند. باید یاد کنیم از آیت الله سید احمد خوانساری که از طرف آیت الله بروجردی برای مسجدی معرفی شدند و ایشان با این که مرجع تقلید بودند امامت جماعت آن مسجد را پذیرفتند.

حشمتی اضافه کرد: این روال طبیعی اداره مسجد بود. اما الآن امام جماعت را یک نهاد دولتی می فرستد. نتیجه هم این می شود که نه او مردم را می شناسد و نه مردم او را می شناسند. نه او زبان مردم را بلد است و نه مردم زبان او را بلد هستند. هیچ تعاملی با هم ندارند. حقوق آن امام جماعت هم از طرف آن مرکز پرداخت می شود. نتیجه این می شود که او برای خودش نماز می خواند و مردم هم برای خودشان نماز می خوانند. کسی که پیش نماز است خودش باید عامل باشد.

او افزود: ائمه جماعات قدیم بیست و چهار ساعته کار می کردند. مردم اختلاقاتشان را پیش ایشان حل می کردند. امانت پیش  ایشان می گذاشتند و ادای تمام شئونات محله با امام جماعت بود. درب خانه امام جماعت های گذشته باز بود و بی پناهان در آن جا پناه می گرفتند. حوزه های علمیه باید ائمه جماعات خوبی تربیت کنند.

او درباره دخالت دولت در اداره مسجد ادامه داد: اگر دولت می خواهد به مسجد کمک کند، بهتر است به ساخت بنای مسجد و تامین هزینه های آب و برق کمک نماید و در تعیین هیئت امنا دخالت نکند. اگر مردم خودشان امامشان را انتخاب کنند، هر وقت ناراضی باشند می توانند او را عوض کنند. اما وقتی یک نهاد دولتی امام را تعیین می نماید، مردم نمی توانند به راحتی او را عوض کنند. به طور کلی اگر بتوانیم اداره مساجد را از قید نهادهای دولتی خارج کنیم، موفق تر خواهیم بود. دولت باید مصالح ساخت و زمین مسجد را فراهم کند. همین الآن در کشوری مثل آلمان برای مسجد تخفیف قائل اند و بابت زمین مسجد تخفیف می دهند. اما در ایران این گونه نیست. لذا شهرک های بسیاری هستند که مسجد ندارند.

امام جماعت مسجد ابالفضل شهرک غرب از دیگر مشکلات مسجد به تعطیل بودن  آن در بیشتر ساعات شبانه روز اشاره کرد و گفت: از دیگر آفات این است که مساجد در دو نوبت صبح و ظهر تعطیل هستند. در نوبت مغرب هم تنها ده دقیقه به اذان در مسجد باز می شود و بلافاصله بعد از پایان نماز و یا حداکثر سخنرانی، مردم را از مسجد بیرون می کنند. این در حالی است که بستن در مسجد خلاف احکام وقف است. بهتر این است که مسجد شبانه روزی باشد و اگر امکان شبانه روزی بودن آن وجود ندارد، حداقل باید در سه نوبت نماز در آن اقامه شود. گاهی بعضی برای من گفته اند که در طی مسیری طولانی در شهر، یک مسجد باز پیدا نکرده اند و نمازشان هم قضاء شده است. در ترکیه که کشوری لائیک است هنگام نماز صبح در مساجد جا پیدا نمی شود. یا در مالزی با اکثریت هفتاد درصدی غیر مسلمان، هنگام نماز صبح وضع به همین منوال است. در صورتی که در مساجد ما هنگام نماز صبح بسته است.

او کارکرد تبلیغی مسجد را -به خصوص در مکان های با اکثریت غیرمسلمانان- در تربیت مسلمانانی دانست که رفتارشان تبلیغ است. وی در این باره گفت: اصلاح باورهای دینی مردم را باید از محله و در مساجد شروع کرد. مسلمانان باید فرهنگی داشته باشند که ایشان را متمایز کند. مثلا در فرهنگ تهرانی ها گفته می شود ارمنی ها در تعمیر ماشین خیلی خوب هستند. ما باید طوری عمل کنیم که گفته شود مسجدی ها در انجام فلان کار خیلی خوب هستند.

این دانش آموخته حوزه علمیه قم نداشتن کارنامه خوب، سیاست زدگی، وجود افراطی ها و متشنج بودن فضای مساجد را باعث انزوای مساجد و علت عدم اهتمام به ساخت مسجد دانست و گفت: این رویکرد مساجد باعث انزوای و بی توجهی مردم به آن ها و انزوای آن ها موجب کم رونق شدن فرهنگ ساخت مسجد می شود. در چنین شرایطی مردم پول خود را صرف ساختن مسجد نمی کنند.

او درباره روش شهرسازی ایران قدیم و اهمیت نقش مساجد در آن گفت: در معماری گذشته ایرانی و در شهرهایی مثل نیشابور و سبزوار، شهر به صورتی خیابان بندی می شد که شخص تازه وارد بدون آن که کسی او را راهنمایی کند به سمت مسجد جامع شهر هدایت می شده است. کاروان سرا، حمام و سایر امکانات در آنجا ساخته می شدند. به این ترتیب عبادت، محور تمام فعالیت های اجتماعی بود. ولی به خصوص بعد از انقلاب این روال به هم خورده است و مساجد در شهرسازی فعلی محو شده اند. اولا چون ساخت مناره و گنبد سخت است، خیلی ها از ساخت آن صرف نظر کرده اند. اگر هم مناره و گنبد ساخته شوند، با وجود این همه ساختمان دیده نخواهند شد. در گذشته مناره بعضی از مساجد از دو کیلومتر قبل دیده می شدند ولی الآن تمام این گنبدهای بزرگ محو گشته اند. معماری شهری، بی حساب و کتاب و رها شده است. مسئولین شهری هم به این مسئله اذعان دارند. این روش شهرسازی، نه روشی شرقی و نه روشی غربی است بلکه روندی است لجام گسیخته و بدون قید و بند که مرسوم گشته است. مرتب تراکم فروخته می شود و  این روش شهر سازی هویت ایرانی-دینی ما را هم زیر سوال می برد.

معاون فرهنگی هنری موسسه تنظیم نشر و آثار امام درباره نحوه معماری و آرایش داخل مسجد گفت: به خاطر کمبود فضا در تهران، مساجد بیشتر شبیه آپارتمان ها شده اند. در عین حال مساجد باید ساده باشند. خیلی از مسجدها تجملاتی هستند. در این مساجد از لوسترها، قاب ها و گچ بری های بزرگی استفاده می شود که بعد هنری هم ندارد. از در و دیوار چنین مساجدی همه چیز فرو می ریزد و آرامش را از مسجد می گیرد. وجود انواع اکوها و ساعت های رنگارنگ با سادگی مسجد منافات دارد.

او درباره مقوله نظافت با اشاره به کم رنگ شدن سنت «کار در مسجد» بیان داشت: بر خلاف اهل سنت ما با مشکل نظافت در مساجد روبرو هستیم. اهل سنت یک قیوداتی دارند و آن را به جایگاه اصلی خودش می شناسند. ایشان نماز در خانه را با فرض دسترسی به مسجد درست نمی دانند. ما این جایگاه برای مسجد را در فرهنگ خودمان باور نکرده ایم. این عدم باور جایگاه در مورد نماز هم صدق می کند. اهل سنت در مورد نماز جماعت، خیلی مقید هستند که اگر در محله حضور دارند، حتما نماز را به جماعت و در مسجد اقامه کنند. ما این گونه نیستیم و با اینکه در روایات ما همسایه های مسجد از اقامه نماز در منزل نهی شده اند، ولی نوعا در مسجد حضور پیدا نمی کنند. همین نگاه در مناسک و سایر عبادات ما هم به چشم می خورد. ما به ادای خمس و زکات مالمان خیلی پافشاری نداریم.

حجت الاسلام حشمتی در پایان سخنان خود در پاسخ به این سوال که مسئول ساماندهی این نابسامانی ها چه کسی است گفت: متاسفانه یکی از ایراداتی که بعد از انقلاب پیش آمده آن است که نهادِ متولیِ مستقل و واحدی برای مساجد تشکیل نشده است. اگر چه نهاد هایی خود را صاحب مسجد می دانند اما معلوم نیست چه کسی متولی مسجد است؟ من خودم چند بار سعی کردم این نهاد ها راجمع کنم و بگویم به مساجد کاری نداشته باشید. جلساتی هم تشکیل شد، اما بی فایده بود.

گفت وگو از: سیدشهاب الدین بنی طبا