به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

در نوشته پیش‌رو دوازدهمین شماره دو فصلنامه علمی-پژوهشی حدیث پژوهی را پی‌ می‌گیریم. مقالات این شماره عبارتند از: بررسي مسئله وكالت امام در توثيقات عام رجالي، بررسي تطبيقي روايات يماني از منظر فريقين، اعتبارسنجي و روش شناسي اولين مستدرك نهج البلاغه، سيد رضي رحمه الله، المجازات النبويه و روش شناسي آن، فراواني محدثان آسياي ميانه و پيوند آن با علم رجال، روش آيت الله خويي در كشف تحريف هاي سند، متن متواتر حديث ثقلين در كتب شيعي و منابع اهل سنت، فهرست اسماء مولفي الشيعه، بررسي حديث «حب الوطن من الايمان»، بررسي منابع روايات قضاء اميرالمومنين(ع) ، ديدگاه هاي حديثي عالمان متقدم امامي و دفاتر حديثي ائمه شيعه به تدوين روات سني، نقد سندي و دلالي روايات ناظر بر سوره هاي مكي و مدني با تاكيد بر ديدگاه سيوطي.
نخستین مقاله «بررسی مسئله وكالت امام در توثیقات عام رجالی» نوشته مجید معارف و محمدعلی دولت است. این مقاله در صدد است از طریق مطالعه كتابخانه ای و با روش توصیفی ـ تحلیلی، به این پرسش پاسخ دهد كه آیا می توان از عنوان «وكیل امام» به «وثاقت راوی» پی برد؟ وكیل در لغت به معنای مورد اعتماد و در اصطلاح، كسی است كه از جانب امام، انجام ماموریتی را عهده دار شده باشد. گروهی از دانشمندان رجالی، به توثیق عام وكلای امامان حكم داده اند و گروهی دیگر با توجه به وكلایی كه در كتب رجالی، به عدم وثاقت آن ها تصریح شده است، توثیق عام را نپذیرفته اند. این مقاله علاوه بر دلایل عقلی و نقلی كه رجالیون شیعه آورده اند، با دلیل تلفیقی نقلی ـ عقلی اثبات می كند كه اعتماد امام به شخصی برای اثبات وثاقت او كافی است و لازمه عدم وثاقت امام به وكیلش، بررسی صدق و كذب گزارش های او و در نتیجه، تسلسل یا دَور است؛ لذا اصل بر توثیق عام وكیلان امامان است و دلایل خاص، موجب خروج افراد از این قاعده عام می شود. (ص ۷)

دومین مقاله «بررسی تطبیقی روایات یمانی از منظر فریقین» اثر محمد علی مهدوی راد، سید ضیاءالدین علیانسب و حجت روح اللهی است. نوشتار پیش رو با عنوان بررسی تطبیقی روایات یمانی از منظر فریقین، در صدد پژوهش و پاسخ این سوال است كه یمانی در روایات چگونه تصویر شده و موارد مشترك و مفترقات روایات فریقین درخصوص یمانی كدام است؟ این مقال به شیوه كتابخانه ای، اهم مباحث روایات را به صورت تطبیقی بررسی نموده و تصویر روشنی از یمانی را ارائه كرده و به این نتیجه رسیده است كه روایات فریقین درخصوص یمانی در مواردی مانند نام یمانی، حتمیت قیام، هدایتگری پرچم یمانی، مكان قیام، اقدامات و فتوحات یمانی، قریب به هم بوده و تفاوت محتوایی چندانی ندارد، اما محتوای روایات فریقین در القاب یمانی، زمان قیام و فرجام شخص یمانی و حركت او متفاوت اند. (ص ۲۵)

سومین مقاله «اعتبارسنجی و روش شناسی اولین مستدرك نهج البلاغه»  از محسن قاسمپور و مرتضی سلمان نژاد است. به باور نگارندگان، بدون تردید، نهج البلاغه پس از قرآن كریم، گرانقدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است كه از همان قرن چهارم تاكنون در دوره های مختلف اسلامی، مورد توجه شیفتگان به آن قرار گرفته است. تكمله نویسی یا مستدرك نویسی نیز از جمله تلاش هایی بود كه نسبت به این كتاب، در دوره های مختلف صورت پذیرفته است. اگرچه نمونه هایی این نوع آثار قدمت دیرینی را دنبال می كند، عنوان مستدرك نهج البلاغه را برای اولین بار، شیخ هادی بن عباس كاشف الغطا در كتابی تحت عنوان مستدرك نهج البلاغه؛ مجموع مختار من كلام مولانا امیرالمومنین علی(ع) مروی فی غیر النهج، جار علی منواله، مرتب علی ابواب الثلاثه و ضمیمه: مدارك نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه، در یك مجلد تدوین و منتشر كرد. وی در این اثر كوشیده است تا از كیان نهج البلاغه در مقابل شبهات عصر خویش مبنی بر عدم صحت انتساب آن به امام علی(ع) و گردآورنده آن یعنی سیدرضی دفاع كند. مولف درصدد اثبات این حقیقت است كه قبل از سید رضی نیز می توان ردپای نهج البلاغه را حتی با سند كامل در این آثار پی جویی كرد و این بهترین و محكم ترین دلیل برای نفی عقیده عدم صحت انتساب نهج البلاغه به حضرت امیر(ع) است. جستار پیش رو سعی نموده پدیده مستدرك نویسی را بازخوانی كند تا از رهیافت آن به سنجشی از كتاب مستدرك نهج البلاغه كاشف الغطا دست یابد و در ادامه، با تمركز در روش شناسی اثر، مزیت های آن از جمله «دقت های فقه الحدیثی»، «گونه های استناد و ارجاع» و «تاملی در منابع و ماخذ»، كتاب مستدرك نهج البلاغه را مورد كاوش قرار دهد. (ص ۶۵)

چهارمین مقاله «سید رضی رحمه الله، المجازات النبویه و روش شناسی آن» نوشته عبدالهادی فقهی زاده و نرجس توكلی محمدی است. نگارندگان برانند که المجازات النبویه تالیف سید رضی رحمه الله(م۴۰۶ق) عالم بزرگ شیعه، تنها اثر مستقل شیعی در شرح مجازات روایی پیامبر اكرم(ع)است كه در آن، به شرح بیش از ۳۶۰ روایت مشتمل بر مجاز پرداخته شده است و شناخت جوانب گوناگون آن می تواند بخشی از جایگاه رفیع مولف و ارزش علمی آن را نشان دهد. سید رضی رحمه الله در المجازات النبویه به اختصار و بدون باب بندی، ابتدا به ذكر روایات و در صورت لزوم تبیین واژگان، ذكر نقل های متفاوت و بررسی سندی و متنی پرداخته، و به دنبال آن، موضع مجاز را روشن كرده و در مواردی، به توضیح مجازهای قرآنی مشترك با مجاز روایت مورد بحث، اهتمام كرده است؛ چنان كه گاه پاره ای از شبهات كلامی را به مناسبت مطرح می كند و به آن ها پاسخ می گوید. او در مواردی، همچنین به مباحثی غیرمرتبط با بیان مجاز و وجه آن، اشاره می كند و گاه نیز به یادكرد استادان و منابع مورد استفاده خود در تدوین المجازات النبویه می پردازد. (ص ۹۵)

پنجمین مقاله «فراوانی محدثان آسیای میانه و پیوند آن با علم رجال» اثر پرویز رستگار و زینب قصری است. به باور نگارندگان، سرزمین دیرپا و گسترده آسیای میانه، دیری نپایید كه به دست سپاهیان مسلمان گشوده و اسلام، باور مردم آن سامان شد. این گام نهادنِ آن آیین جدید در آنجا، تنها یك رخداد نظامی نبود؛ باورمندان آسیای میانه به دین اسلام، چونان دیگر مسلمانان در دیگر سرزمین ها، كوشیدند بهره شایسته خود را هم در برخورداری از آموزه های این دین و هم در پراكندن آن آموزه ها و حامل های آن- قرآن و حدیث- بیابند و بازتاب دهند. همین جاست كه با تكیه بر گزارش های سمعانی، محدث پركار و خستگی ناپذیر اهل سنت در كتاب نامدارش، الانساب، به پدیده شگفتی آورِ فراوانی محدثان آسیای میانه برمی خوریم. ناگفته پیداست چنین پدیده ای، رخدادی ساده و ریشه دار در یك عامل تك بعدی و برخاسته از بستری دور از پیچیدگی و ساده انگارانه نبوده و زمینه ای چندگانه و چندگونه داشته است. این نوشته می كوشد پدیده فراوانی محدثان آسیای میانه را از منظر كندوكاوهای علم رجال و دوربودن جغرافیایی مردم آن سامان از شهرهای پیشوایان علم حدیث كه به كار نقد و پالایش- جرح و تعدیل- راویان می پرداختند، بررسی كند و نشان دهد ناشناخته ماندن محدثان آسیای میانه و در امان بودنشان از تیغ علم رجال كه بر خوش چهره ماندنشان نزد توده مسلمانان این سرزمین و رواج روایاتشان در هر كوی و برزن و مسجد و محراب و منبر می انجامید، یكی از خاستگاه های آن فراوانی پیش گفته است. (ص ۱۲۱)

ششمین مقاله «روش آیت الله خویی در كشف تحریف های سند» اثر فتحیه فتاحی زاده ، محمدكاظم رحمان ستایش و فاطمه ونكی است. به باور آنها، یكی از ویژگی های معجم رجال الحدیث، مقایسه اسناد روایات متحد المضمون یا قریب المضمون در راستای شناسایی تحریف های راه یافته به اسناد است. ایشان موارد اختلاف كتب اربعه در سند گزاری را با عنوان «اختلاف الكتب» و «اختلاف النسخ» مطرح كرده و چه بسیار موارد صحت، تحریف و سقط را در حلقه های سند، عبارات و عناوین آن شناسانده است. در نوشتار حاضر، با گردآوری و ارزیابی نمونه های متعدد از داوری های آیت الله خویی در بخش های «اختلاف الكتب» و «اختلاف النسخ» روشن شده است كه ایشان همواره تصحیح اسناد را با بهره گیری از دانش طبقات و اسناد كتب كافی، وسائل الشیعه و وافی و به بیان دیگر، فراوانی نسخ نتیجه گرفته است. (ص ۱۳۷)

هفتمین مقاله «متن متواتر حدیث ثقلین در كتب شیعی و منابع اهل سنت» نوشته جعفر شانظری و سید مهران طباطبایی پوده است. به باور نگارندگان، حدیث ثقلین از روایات مشهور و منقول از پیامبر(ع) است كه همواره مورد توجه مسلمانان و تفسیر محققان و متكلمان شیعه و اهل سنت بوده و با عبارات متفاوتی نقل شده است. در این پژوهش، از سویی با استفاده از اسناد روایات، عبارتی از این حدیث كه در كتب شیعه متواتر است، انتخاب شده و از سویی، دیگر مصداق كلمه عترت با توجه به روایات مشابه ثقلین در كتب شیعه، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. همچنین با بررسی روایات مسند حدیث ثقلین در كتب اهل سنت و بررسی سند هر عبارت از روایت و رسم نموداری راویان آن و اعتبار راویان از نظر رجال شناسی اهل سنت، اعتبار این روایت و اعتبار روایات مشابه ثقلین كه به صورت متفاوت نقل شده و دارای معنای مغایر با روایت است مورد بررسی قرار گرفته و سرانجام شبهات وارده از سید ابوالفضل برقعی درباره حدیث ثقلین، درخصوص مرجعیت علمی عترت پیامبر(ع)، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و سخن صواب در این باره برگزیده شده است. (ص ۱۶۱)

هشتمین مقاله «فهرست اسماء مولفی الشیعه» از محمدباقر بهبودی و مژگان سرشار است. این مقاله به بررسی تحلیلی كتاب احمد بن علی بن عباس نجاشی، از رجالیان معروف شیعه پرداخته و با توجه به قرائنی اثبات می كند كه فهرست اسماء مولفی الشیعه، نه در زمان حیات مولف آن؛ كه سال ها پس از فوت او از طریق فرزندش، علی بن احمد بن عباس نجاشی با اجازه به یكی از شاگردانِ معمرِ ابن نجاشیِ پدر، ابوالصمصام مروزی، به جامعه علمی آن زمان تقدیم شده است. از جمله دلایلی كه به روش مقایسه ای و تحلیلی، نشان می دهد ابن ِ نجاشیِ پسر، پس از وفات پدر در حد توان علمی خود، مسوده های پدر را تنظیم و تدوین كرده، عبارت است از: جمله دعایی «اطال الله بقاه و ادام علوه و نعماه» در سه قسمت از نسخه اصلی كتاب، موارد الحاق و اصلاح در برخی از ترجمه ها، آوردن ترجمه های متعدد از یك فرد، به صورت با فاصله یا بی فاصله، به گونه ای كه دو یا سه نفر به نظر می آیند، درحالی كه این طور نیست. (ص ۱۸۹)

نهمین مقاله «بررسی حدیث "حب الوطن من الایمان"» اثر مرتضی رحیمی است. نگارنده معتقد است که وطن از دیرباز مورد توجه بوده، در اسلام از طریق آیات و روایات از وطن و دوست داشتن آن سخن گفته شده است، از جمله عبارت معروف «حب الوطن من الایمان» منقول از پیامبر(ع) است. این عبارت توجه دانشمندان اسلامی را به خود جلب كرده است، مشكل حل چگونگی ارتباط ایمان با دوست داشتن وطن موجب آن شده كه دانشمندان اهل تسنن آن را حدیثی دروغی و جعلی بدانند، از سویی دانشمندان زیادی از شیعه و اهل تسنن با ارائه معانی چندی از وطن، همچون بهشت، اصل خویش، سرزمین اسلامی و... در حل مشكل معنای عبارت مزبور كوشیده اند. بر فرض پذیرش دروغی بودن عبارت یادشده و وجود نداشتن راهی برای حل مشكل معنای عبارت مزبور، جواز حب وطن كه از طریق آیات و روایات نتیجه گرفته شده، مورد پذیرش دانشمندان شیعه و اهل تسنن قرار گرفته است. از سویی، دانشمندان شیعه با استناد به عبارت مزبور، مواردی همچون جواز دوست داشتن وطن و... را نتیجه گرفته اند. در تحقیق حاضر، عبارت مزبور از سه زاویه سند، مفهوم و فقه مورد بررسی قرار گرفته است. (ص ۲۱۵)

دهمین مقاله «بررسی منابع روایات قضاء امیرالمومنین(ع)» نوشته مصطفی صادقی است. به باور نگارنده، روایات قضاوت های امیرالمومنین علی(ع) در بسیاری از كتب شیعه و سنی آمده است. از كتب فقه استدلالی كه بگذریم، دیگر مولفان، به بحث و نقادی این اخبار نپرداخته و فقط آن ها را جمع آوری و نقل كرده اند. بررسی این روایات همانند دیگر اخبار و احادیث، متوقف بر شناخت منابع و سپس بررسی اسناد و متن آن هاست. این مقاله به دنبال این پرسش است كه چه منابع و آثاری از قدیم تا كنون، این اخبار را نقل كرده اند. ویژگی این منابع چیست و اعتبار آن ها چه اندازه است؟ نگارنده با دسته بندی و بیان گونه های این آثار، به این نتیجه رسیده است كه ضعیف ترین این اخبار از نظر علمی، آنهایی است كه در كتب مناقب نقل شده است. (ص ۲۳۹)

یازدهمین مقاله «دیدگاه های حدیثی عالمان متقدم امامی و دفاتر حدیثی ائمه شیعه به تدوین روات سنی» اثر محمدكاظم رحمتی است. وی معتقد است که محدثان و عالمان متقدم امامی، مبانی حدیثی روشنی داشته اند از جمله درخصوص روایت دفاتر حدیثی كه تحریرهای غیر شیعی داشته، ملاحظات و تاملاتی كرده اند كه هدف اصلی آن عدم آمیختگی دفاتر شیعی با دفاتر غیر شیعی بوده است. در نوشتار حاضر، چند متن حدیثی كهن شیعی كه در میان اهل سنت نیز تداول داشته، مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده شده كه محدثان امامی برای جلوگیری از بروز هر گونه آشفتگی احتمالی در آینده، با دقت خاصی به روایت میراث های مشترك متداول در میان شیعیان و اهل سنت و انتخاب طریقی خاص، از آثار مذكور پرداخته اند. (ص ۲۵۱)

            دوازدهمین مقاله‌ «نقد سندی و دلالی روایات ناظر بر سوره های مكی و مدنی با تاكید بر دیدگاه سیوطی» از رحمت الله عبدالله زاده آرانی و مهدی آذری فرد است. آنها معتقدند که بازشناسی مكی از مدنی خواه سوره باشد یا آیه، درباره اسباب النزول، همچنین در زمینه هایی مانند شناخت ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، عام و خاص و مانند آن ها سودمند است. از این رو در گذرگاه تاریخ، پیوسته محققان تلاش كرده اند سوره های مكی را از مدنی بازشناسند. در تشخیص مكی یا مدنی بودنِ بیش از سی سوره میان محققان، از جمله جلال الدین سیوطی اختلاف نظر وجود دارد. او دركتاب الاتقان فی علوم القرآن، برای اثبات عقیده خود به روایاتی استناد كرده كه در كتب روایی و تفسیری اهل سنت ذكر شده است. در این جستار، با بررسی اسناد و متن این روایات، نشان داده شده است كه این روایات هم از لحاظ سند و هم از جهت محتوا با ضعف های جدی روبه رو هستند. (ص ۲۷۳)