به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

محمدمهدی جعفری، نویسنده و پژوهشگر متون دینی معتقد است: اگر بخواهیم یک فریضه قرآنی را اجرا کنیم اما شرایط و ضوابط آن را به درستی رعایت نکنیم، نقض غرض خواهد شد به تعبیر دیگر درست نتیجه عکس می گیریم. ما باید صلاحیت لازم را در خودمان ایجاد کنیم، مساله را خوب فهمیده باشیم و به روش مناسب این کار را انجام دهیم. دین گریزی و در بسیاری از جهات دین ستیزی نتیجه اتخاذ روش های نا به جا به نام قرآن است. امروز داعش می گوید که می خواهد احکام قرآن را اجرا کند، آیا احکام قرآن سر بریدن و خرید و فروش زن ها و دختران است؟! قصد داعش به دلیل انتخاب روش نادرست، نتیجه ای جز اسلام هراسی و تنفر مردم جهان نسبت به اسلام نداشته است.

وی در گفت وگو با شفقنا به چگونگی فراهم شدن زمینه های امر به معروف و نهی از منکر می پردازد و می گوید: همه احکام قرآن شامل امر و نهی را باید افرادی انجام دهند که صلاحیت آن را داشته باشند و طبق فرمان قرآن روش بسیار مناسبی در خود ایجاد کنند.

گفت وگوی شفقنا با محمدمهدی جعفری را بخوانید:

* قیام حماسی امام حسین(ع) بر مبنای اصل قرآنی امر به معروف و نهی از منکر استوار است، اما در جامعه به نظر می رسد  هنوز معنای دقیق و قرآنی امر به معروف و نهی از منکر جا نیفتاده است. امر به معروف، امر به واجباتی است که دین بر آنها تأکید و اصرار داشته یا امر بر عرف واجب یا عرف جامعه است؟ چگونه می توان این دو را از هم تفکیک کرد؟

جعفری: امر به معروف و نهی از منکر در تقسیمات فقهی ما جزو فروع دین است، یعنی بعد از اصول اعتقادات، امر به معروف و نهی از منکر است. دوم اینکه رسول خدا و امیرالمؤمنین و سایر ائمه بر روی آن تأکید دارند، به خصوص که امام علی(ع) وقتی همه فلسفه عبادات را بر می شمارد در آخر می فرماید: «عبادات دیگر در مقابل امر به معروف و نهی از منکر مانند نمی است در مقابل دریا» امام حسین(ع) نیز می فرمایند: «من نه برای حکومت و نه از روی سبکسری قیامت کردم، بلکه برای اصلاح امت جدم و هدفی جز امر به معروف و نهی از منکر ندارم». امام علی(ع) در وصیت آخر خود به حسن(ع) و حسین(ع) که در خطبه 47 نهج البلاغه ثبت شده است، می فرماید: «اگر شما امر به معروف و نهی از منکر نکنید، اشرار شما بر شما حکومت می کنند آن وقت دعا می کنید که شر اینها از بین برود و دعای شما مستجاب نمی شود».

از همه این نمونه ها مستفاد می شود که امر به معروف و نهی از منکر یک مساله فرعی و عرف جامعه نیست. مخصوصا نهی از منکر که نهی از کارهای خلاف حاکمان است. در واقع این حاکمان هستند که با اقدامات خود شری در جامعه ایجاد می کنند که اگر مردم سکوت کنند و این ظلم را بپذیرند، به تدریج اشرار بر جامعه حاکم می شوند. پس از آن دیگر این اشرار با دعا کردن و مسایل فرعی از بین نمی رود.

* اغلب امر به معروف و نهی از منکر به ظاهر افراد خلاصه می شود و تبلیغ و سخنی درباره آنچه شما بیان کردید که نهی از منکر نهی از کارهای خلاف حاکمان است، صورت نگرفته است. امر به معروف و نهی از منکر، در گذشته ستاد و بعدها به نیروی انتظامی و گشت های ارشاد راه پیدا کرد و معطوف به پوشش خانم و آقایان یا مسایل این چنینی شده؛ چرا این مفهوم چنین تغییر معنایی داده است؟

جعفری: امام حسین(ع) می فرماید: «من برای امر به معروف و نهی از منکر قیام کرده ام» امام(ع) امر به معروف و نهی از منکر را منوط به مسایل عرفی ندانستند بلکه در مقابل یزید و کسانی که اسلام را از بین می برند و ظلم می کنند، بیان شده است. البته منظور این نیست که مسایل عرفی اهمیتی ندارند، اما اگر مسایل حکومتی حل شد مسایل عرفی نیز به دنبال آن حل خواهد شد لذا اصل مقابله با حاکمان و ظلم ظالمان است.

* شرایط امر به معروف و نهی از منکر حتما باید با اجبار باشد؟

جعفری: خیر! آمر به معروف و ناهی از منکر، دو سلسله شرایط دارد. یکی اینکه خود آمر به معروف و ناهی از منکر پیش از اینکه به دیگری بگوید، باید آمر به معروف و ناهی از منکر نسبت به شخص خودش باشد. امام علی(ع) در نهج البلاغه به صراحت می فرماید: «هیچ معروفی را به شما امر نکرده ام، مگر اینکه خود انجام داده باشم و از هیچ منکری، نهی نکردم مگر اینکه خود آن را انجام نداده باشم» در روایات و تاریخ آمده که حضرت عیسی(ع) وقتی می خواستند درباره زنی حکمی را اجرا کنند، به حاضران اعلام کرد، کسانی این کار را انجام دهند که خودشان مرتکب منکری نشده باشند، پس از آن همه رفتند. این مساله کاملا روشن است که شخصی که می خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند، خودش مرتکب آن عمل نشده باشد یا معروف را عمل کرده باشد. دوم شرایط اجتماعی طرف مقابل است، کسی باید امر به معروف کند که خودش صلاحیت لازم را داشته باشد و با روشی این کار انجام گیرد که مؤثر واقع شود، یعنی اگر کسی منکری انجام داده ابتدا نادیده گرفتن است و پس از آن ورود با نصحیت کردن و اندرز دادن به صورت نرم و ملایم است و در مرحله آخر نشان دادن عدم رضایت از عمل صورت گرفته است. امام علی(ع) می فرماید: «یکی از ارزش های والای انسان این است که اگر کار خلافی دیدی خود را به ندانستند و نادانی بزنی» اگر فردی اقدامی انجام داده که خلاف اجتماع است باید به گونه ای با او رفتار کرد که موثر واقع شود، اما مسایلی مانند حجاب، یک اقدام فرهنگی است و باید زیر بنای فرهنگی جامعه به جایی رسیده باشد که خود آنها درک کنند که این کار درست نیست و باید دست بردارند. تا وقتی فرهنگ سازی صورت نگیرد و بخواهند به زور مانع مساله ای شوند، اولا افراد از راه های دیگری وارد می شوند، ثانیا زور که برطرف شد، به طور کلی از آن حالت بیرون می آیند و بدتر از حالت سابق می کنند. چنانچه رضاشاه خواست بی حجابی را به زور ایجاد کند، بعد از رفتن رضاشاه مردمی که حتی اهل حجاب هم نبودند، با حجاب شدند. قبل از پیروزی انقلاب، در راهپیمایی ها گزارش دادند که برخی از مسیحی ها و حتی یهودی ها، چادر سر کردند و در راهپیمایی ها شرکت کردند، دلیلشان هم این بود که چون این رژیم طرفدار فساد است ما به این شکل با آن مخالفت می کنیم، اما بعد از پیروزی انقلاب که اشتباهاتی در دعوت به حجاب صورت گرفت، با عکس العمل شدید مواجه شد و کار به جایی رسید که امام خمینی(ره) به آیت الله طالقانی پیغام دادند که مانع این مساله شوید. بنده در صدا و سیما مشغول انجام وظیفه بودم، خدمت آیت الله طالقانی رسیدم و با ایشان مصاحبه کردم، ایشان فرمودند: «جلوگیری از بی حجاب به زور نمی شود، باید فرهنگ مردم بالا رود؛ خانم ها کسانی هستند که انقلاب کردند و در این مملکت نقش دارند و هیچ اجباری در کار نیست» پس از آن فضا آرام گرفت.

* همانطور که تأکید شده امر به معروف و نهی از منکر یک امر قرآنی است. اما از یک طرف دیگر هم خداوند متعال در قرآن کریم به صراحت تأکید می کنند. ولا تجسسوا، یعنی در زندگی یکدیگر تجسس نکنید، مساله امر به معروف و نهی از منکر با این آیه، کجا به هم نزدیک و در کجا از هم دور می شوند؟

جعفری: در شرع، روایات، سخنان پیامبر و ائمه بارها آورده شده، در قرآن هم مفسرین و همه کسانی که اهل برداشت صحیح از قرآن هستند این نکته را برداشت می کنند که نه تنها نباید تجسس کرد بلکه گناهانی را که در خلوت انجام گرفته نیز نباید علنی کرد زیرا علنی کردن گناهان باعث تجری برخی افراد اجتماع می شود و شخصی که فساد را شایع کرده در آن جرم شریک است. حتی برای حدس زدن زناکار شرایط سختی در نظر گرفتند و چهار نفر باید نسبت به آن شهادت دهند، اگر نظر یک نفر از آن چهار نفر پس از شهادت برگشت به طور کلی حد برداشته می شود به این دلیل که این گناه در اجتماع شایع نشود، پراکنده نشود، دیگران را گستاخ نکند و زیر پرده پوشیده بماند. پس از اینکه گناهان پوشیده شد، باید ریشه مساله را از بین برد.

* من پاسخ سوالم را به طور کامل نگرفتم، تجسس و نهی از منکر کجا به هم می رسند؟ وقتی ما دستور صریح داریم ولا تجسسوا، برچه مبنایی قانون می گذاریم که مثلا محیط آپارتمان افراد جزو حوزه خصوصی نیست و تجسس در آن آزاد و قانونی است؟

جعفری: به نظر من بسیار از هم دور هستند و نه تنها به هم نمی رسند بلکه 180 درجه از هم فاصله دارند. وقتی دستور به منع تجسس از سوی خداوند داده شده یعنی به طور کلی نباید در حریم افراد وارد شد، حال هر جایی که شخص برای خود حریم انتخاب کرده باشد. حتی اگر در ماشین پرده ای زدند و مرتکب منکری شده باشند نباید آن پرده را کنار زد.

* اینها شرایط قرآنی و سیره ائمه است؟

جعفری: مسلما. در زمان عمر بن خطاب خلیفه در کوچه می گذشت، صدای موسیقی شنید، وارد خانه شد و گفت: چرا این کار را می کنید؟ گفتند: یا خلیفه اگر ما مرتکب یک گناه شده ایم، شما مرتکب دو گناه شده ای. خلیفه پرسید: چرا؟! گفتند: اولا چرا گوش می کنی که در درون خانه ما چنین کاری انجام گرفته است ثانیا چرا وارد حریم ما شده ای؟ در سیره امام علی(ع) و فقه نیز بارها ورود به حریم خصوصی دیگران منع شده است.

* یکی از شرایط امر به معروف و نهی از منکر پذیرفته شدن آن است، خداوند متعال در قرآن کریم خطاب به حضرت موسی(ع) می گوید که وقتی می روید به دیدن فرعون تا او را نهی کنید، با قول لین با او صحبت کنید اما گاهی مشاهده می شود برخی تفکرات لایه ای از اجبار بر امر به معروف و نهی از منکر کشیده اند. از منظر قرآنی این امر پذیرفته است؟

جعفری: هیچ کاری نباید به زور انجام گیرد به خصوص آنچه که با باور، اندیشه و رفتار روزمره مردم سرو کار داشته باشد، اجبار در این مسایل خلاف دستور قرآنی، اصول تعلیم و تربیت، اجتماع و سیاست است. قرآن درباره بنی اسراییل می فرماید که چرا افراد رشید و دانایی نمی آیند با روش های درست جلوی کارهای منکر نادانان را بگیرند؛ قرآن به هیچ وجه نفرمود که چرا به زور مانع آنها نمی شوند. قرآن همچنین در مقابل نادانان می فرماید که اگر قول نادرستی گفتند شما بگویید سلام علیکم و از آنها بگذرید و در بسیاری از جهات آنها را نادیده بگیرید و در مقابل خشونت نرمش به خرج دهید؛ در نتیجه دو  دوست صمیمی خواهید شد. در این طور مسایل نه تنها دستور خشونت داده نشده بلکه بارها از خشونت جلوگیری و به روش و رفتار درست تأکید شده است. مسلمانان نیز به تبعیت از قرآن در برابر همه گروه ها باید روش هایی که در اجتماع اتخاذ می کنند، از جمله بهترین و نرم ترین روش ها باشد.

* بر اساس اصل هشتم قانون اساسی، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه همگانی و برعهده مردم نسبت به یکدیگر تعریف شده است، اما در ادامه همین اصل عنوان می شود که دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت وظیفه دارند یکدیگر را امر به معروف و نهی از منکر کنند، چگونه باید این اصل قانون اساسی را عملیاتی کرد؟

جعفری: در تدوین قانون اساسی بر روی این مسایل به خوبی فکر شده است. امام علی(ع) در خطبه 26 نهج البلاغه می فرماید: «حقی که من بر گردن شما دارم این است که شما مرا نصیحت کنید، چه در حضور من و چه پشت سر من» نصیحت در اصطلاح قرآنی و بزرگان یعنی انتقادی خیرخواهانه. امیرمؤمنان در فرمان به مالک اشتر نیز می فرماید: «اگر رعیت کوچکترین سوء ظنی به تو برد تو باید مساله را بسیار شفاف به آنها نشان دهی، مبادا باعث عقده هایی شود که سوء ظن بین شما برقرار شود» لذا اتفاقا انتقاد به حکومت در قرآن و در سیره معصومین بسیار پر رنگ تر از این است که حکومت بخواهد نسبت به مردم انتقاد کند. حکومت اگر بخواهد به مردم انتقادی کند باید مردم را مانند خانواده خود بداند و همانطور که از منکر و کارهای ناشایست فرزندانشان جلوگیری می کنند یعنی بسیار نرم و نصیحت آمیز این کار را انجام دهند.

* شهید مطهری می گویند تمام هدف های مثبت اسلامی داخل در معروف و تمام هدف های منفی داخل در منکر است و اگرچه در امر به معروف و نهی از منکر تعبیر امر و نهی است ولی با توجه به قرائنی که موجود است مقصد از آن تنها امر و نهی لفظی نیست بلکه مقصود استفاده کردن از هر وسیله مشروع برای پیشبرد هدف های اسلامی است. پس اگر بخواهیم روح امر به معروف و نهی از منکر را با ترجمه و تعبیر فارسی خودمان بیان کنیم، باید بگوییم لزوم استفاده از هر وسیله مشروع برای پیشبرد اهداف اسلامی. در بیان شهید مطهری منظور از وسایل مشروع چیست؟

جعفری: ابتدا باید بررسی کنیم، منظور از اهداف چیست؟ وظیفه و تکلیف قرآن، پیغمبر اکرم و امامان هدایت به رشد و کمال است. کاملا روشن است که در اصول تعلیم و تربیت، به رشد و کمال رسانیدن باید از راه های بسیار مناسب صورت گیرد، همانطور که شهید مطهری فرمودند هدف های مثبت یعنی بر فرهنگ، خرد، اندیشه و دانش انسان افزوده شود و انسان دائما رشد کند. هدف های منفی نیز اقداماتی است که انسان را از سطح انسانیت می اندازد و تا سطح حیوانی پایین می آورد لذا آنها را هم باید زدود.

روش ها همان روش هایی است که در تعلیم و تربیت به کار می رود، اگر در انجام این روش ها  زور به کار رود نه تنها نتیجه درست نمی گیرند بلکه نتیجه عکس خواهد داشت. از این جهت تمام روش های مشروع آن است که با روش بسیار ملایمی آنچه را که باعث رشد و تعالی انسان می شود به هر شکلی که شده و به تناسب افراد بر وجود او اضافه کنند تا به رشد و بالندگی برسد.

از سوی دیگر با شیوه ای بسیار متناسب جهات منفی را از وجودش بزدایند که این اقدام نیز باعث رشد انسان می شود و او را از حالت انحطاط بیرون می آورد.

* اگر بخواهیم یک فریضه قرآن را اجرا کنیم، اما شرایط و ضوابط آن را به درستی رعایت نکنیم، آثار آن در کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت بر جامعه اسلامی و مومنان چه خواهد بود؟

جعفری: نقض غرض خواهد شد به تعبیر دیگر درست نتیجه عکس می گیریم. در این زمینه اولا ما باید صلاحیت لازم را در خودمان ایجاد کنیم، مساله را خوب فهمیده باشیم و به روش مناسب این کار را انجام دهیم. دین گریزی و در بسیاری از جهات دین ستیزی نتیجه اتخاذ روش های نا به جا به نام قرآن است. امروز داعش می گوید که می خواهد احکام قرآن را اجرا کند، آیا احکام قرآن سر بریدن و خرید و فروش زن ها و دختران است؟! قصد داعش به دلیل انتخاب روش نادرست، نتیجه ای جز اسلام هراسی و تنفر مردم جهان نسبت به اسلام نداشته است. همه احکام قرآن شامل امر و نهی را باید افرادی انجام دهند که صلاحیت آن را داشته باشند و طبق فرمان قرآن روش بسیار مناسبی در خود ایجاد کنند.