به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

حضرت آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی در درس خارج خود با اشاره به «بیع لنفسه فضولی» بیان کرد: آیا در معاوضه انتقال و جابه جایی ثمن و مثمن معتبر است؟ اگر اینچنین است آیا خود معاوضه در بیع نیز معتبر است یا نه؟ آنچه که ما در استعمالات متعارف و بدون تأمل می‌فهمیم، بیع عبارت از تملیک به عوض، انشاء یک چیزی را به دیگری تملیک می‌کند و از کیسه‌ی فرد مقابل چیز دیگری خارج نمی‌شود که بدان «هبه» می‌گوییم. گاهی با تملیک یکی، از کیسه‌ی فرد مقابل هم چیزی خارج می‌شود و از اموال شخص چیزی کم می‌شود ولی جایگزین اموال فرد مقابل، نمی‌شود که ما این معاوضه را بیع می‌گوییم، اما شیخ نه تنها بیع صحیح نمی‌داند بلکه بیع باطل هم نمی‌داند، به نظر ما اگر فرد چیزی را به یکی تملیک کند و از کیسه‌ی فرد مقابل در ازای این تملیک چیزی خارج شود و خسارتی ببیند ولو اینکه اصلاً به ملک کسی در نیامده و تحریر شود باز بیع تلقی می‌شود.

به گزارش خبرنگار شفقنا حضرت آیت‌الله شبیری زنجانی سه شنبه، 11 آذر ماه، در درس خارج فقه خود در ادامه بحث صحت ادله «بیع فضولی لنفسه» بیان کرد: شیخ و قبل از ایشان مثل علامه معتقدند که «بیع» قسمی از اقسام معاوضه است و معنای معاوضه این است که؛ کسی یک چیزی را به دیگری داده جایگزین آن را نیز از فرد دریافت کند؛ کالا از ناحیه‌ی عمر به مالکیت زید متقل شده و ثمن زید به مالکیت عمر در می‌آید. حال آیا وقعا اینطور است که اگر این رابطه و معاوضه بدین شکل برقرار نشود اساساً بیع ایجاد نشده؟ تا اینکه در باب صحیح یا باطل بودن آن صحبت کنیم! ما مکرر عرض کردیم که ـ در کفایه هم مرحوم آخوند بدان اشاره دارند ـ که گاهی لفظی در معنایی استعمال می‌شود که انسان با شنیدن آن متوجه می‌شود که بالعنایة و بالتشبیه این استعمال صورت گرفته و گاهی هم می‌بیند که اینطور نیست و بدون اینکه تشبیهی یا ... به کار گرفته شده باشد، استعمال صورت گرفته است، که در این هنگام نتیجه می‌گیرد که استعمال اول حقیقی و استعمال اخیر مجازی بوده است. عقیده ما این است که الفاظ در اعم از صحیح و فاسد وضع شده حالا یا به وضع تعیینی یا اعم از تعیینی و تعیّنی است. در استعمالاتی که لفظ بیع به کار برده می‌شود اگر در بیع فاسد استعمال شد بدون تشبیه یا ... استعمال شده است. فردی که به زور اموال مردم را غصب کرده و اقدام به فروش آن کرده آیا تعبیر به فروش در فعل او صحیح است یا نه؟ این فرد که خلاف شرع کرده و با غصب اموال مردم، اقدام به فروش کرده مثل این نیست که به زید اطلاق اسد کنیم!

استاد درس خارج بیان کرد: آیا در معاوضه انتقال و جابه جایی ثمن و مثمن معتبر است؟ اگر اینچنین است آیا خود معاوضه در بیع نیز معتبر است یا نه؟ آنچه که ما در استعمالات متعارف و بدون تأمل می‌فهمیم، بیع عبارت از تملیک به عوض، انشاء یک چیزی را به دیگری تملیک می‌کند و از کیسه‌ی فرد مقابل چیز دیگری خارج نمی‌شود که بدان «هبه» می‌گوییم. گاهی با تملیک یکی، از کیسه‌ی فرد مقابل هم چیزی خارج می‌شود و از اموال شخص چیزی کم می‌شود ولی جایگزین اموال فرد مقابل، نمی‌شود که ما این معاوضه را بیع می گوییم، اما شیخ نه تنها بیع صحیح نمی‌داند بلکه بیع باطل هم نمی‌داند، به نظر ما اگر فرد چیزی را به یکی تملیک کند و از کیسه‌ی فرد مقابل در ازای این تملیک چیزی خارج شود و خسارتی ببیند ولو اینکه اصلاً به ملک کسی در نیامده و تحریر شود باز بیع تلقی می‌شود؛ مثلاً فردی شیء ای را به ملک کسی در می‌آورد و فرد مقابل در ازای آن تملیک، بخشی از اموال خود را در جهت خاص مثلاً انتفاع عمومی آزاد کرده تا جزء موقوفات شود! پس همین که یک چیزی در ملک کسی وارد شده و در مقابل چیزی از اموال وی خارج شود، باز این بیع صورت گرفته ولو اینکه مال خارج شده به ملک کسی در نیامده باشد.

حضرت آیت الله شبیری تشریح کرد: همین که از کیسه‌ی فردی چیزی خارج و چیز دیگری داخل در متعلقات او شده است کافی است و اگر اراده کند که مال خارج شده در ملکیت فرد خاصی داخل شود، در این صورت باید همان شخص مالک گردد ولی گاهی فردی هیچ اراده ای برای دخول مال در ملکیت فرد خاصی را نداشته است در هیمه‌ی این فروض به طرفین بایع و مشتری گفته شده و همچنین معامله‌ی مربوطه هم بیع نامیده می‌شود و بیع تنها مبتنی بر آن معیاری که شیخ قائل در معاوضه شده یعنی جایگزینی ثمن و مثمن نیست. به نظر می‌رسد که آنچه ما گفتیم عرفی هم هست به علاوه‌ی اینکه بسیاری از متأخرین کلام شیخ را قبول نکرده‌اند و از میان متقدمین هم خود شیخ جز از علامه نقل دیگری در تأیید نظر خود در باب تعریف بیع ارائه نمی‌کند.

این مرجع تقلید در ادامه افزود: حال یکی از موضوعاتی که در باب بیع فضولی لنفسه بود، اشاره به این نکته بود که بیع همان معاوضه است و معاوضه هم برای جابه جا شدن ملک است و در باب بیع لنفسه نیز جابه جا شدن ملک در کار نیست! خوب یک جوابی که می‌توان به این نظر داد این است که؛ بیع اساساً معاوضه نیست و یا اینکه بگوییم اگر معاوضه باشد بایستی در مفهوم معاوضه توسیعی قائل شده و آن را تنها منحصر در جابه جایی ملک نکنیم، اما جواب دیگر همان جواب شیخ است که در بیع فضولی لنفسه هم معاوضه‌ی حقیقی وجود دارد نه اینکه، معاوضه‌ی ادعایی باشد، بلکه به اصطلاح طرف اضافه‌ی امر ادعایی است؛ ادعا می‌کند که من مالک هستم و سپس از ملک مالک ادعایی یک چیزی حقیقتاً خارج و یک چیزی هم حقیقتاً وارد در ملکیت مالک ادعایی می‌شود، به عبارت بهتر معاوضه حقیقی است ولی طرف معاوضه که ملکیت مالک باشد «ادعایی» می‌باشد، منتهی بحث این است که ما معاوضه‌ی مد نظر شیخ را تصحیح کردیم اما صحبت اینجاست که ما درصدد این هستیم که با اجازه تصحیح کنیم، اگر قسم اولی که شخص برای مالک می‌خرد ولی از مالک اذن نگرفته است ـ بیع فضولی لمالک ـ بعد با اجازه‌ی مالک و امضای او تصحیح شده و شرعی می‌شود ولی فرض ما در مانحن فیه این است که این شخص برای خود بیع فضولی می‌کند و برای خود معامله کرده و چیزی را می‌خرد، در اینصورت ما با اجازه می‌توانیم این بیع فضولی لنفسه را تصحیح کنیم که اساساً قرارداد برای انتقال چیزی در ملکیت مالک ادعایی ـ نه مالک اصلی ـ تنظیم شده است؟ که برای این وجهی وجود ندارد.