به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

حضرت آیت‌الله جوادی آملی در آغاز سلسله جلسات درس خارج فقه خود با موضوع «ربا» روز یک‌شنبه، 2 آذر ماه، بیان کرد: بحث در مورد معامله یک درهم و یک دینار به دو درهم و دو دینار بود که بیان شد یا به دلیل عرف اجتماعی، یا قصدین طرفین و یا تعبد هر کدام از درهم و دینار با غیر آن در معامله فرض خواهد شد لذا این معامله صحیح است و ربا نیست. برای عدم ربا و صحت این معامله 5 دلیل ذکر شده است. یکی از دلایل مطرح شده برای این مسئله اصول، عمومات و اطلاقات اولیه است بدین نحو که ما شک داریم این نوع معامله باطل و حرام است یا خیر که با تمسک به این اصول و اطلاقات حرمت را از آن رفع می‌کنیم و قول به صحت و عدم بطلان می‌دهیم.

وی ادامه داد: دلیل دوم اطلاقات و عمومات ادله میانی است که می‌گوید اگر کالا در معامله هم جنس باشند و مکیل و موزون هم باشند باید به صورت عدم تفاضل معامله شوند در غیر این صورت ربا است و غیر آن ربا نیست و چون در معامله مذکور دو شرط حاصل نشده است پس می‌توانیم بگوییم که ربا نیست و بیع صحیح است. دلیل سومی که برای صحت این مسئله ارائه شده است نصوص خاصه است که بخشی روز گذشته بیان شد و بخش دیگر آن را امروز بیان خواهیم کرد. دلیل چهارم اجماعی که مرحوم صاحب جواهر بیان کرده است که در جواب ایشان باید گفت با وجود این همه دلیل دیگر جایی برای اجماع تعبدی و غیر آن وجود ندارد. بنابراین چون دلایل مختلفی این امر را ثابت می‌کنند نیازی به اجماع نیست و اصلاً برای ثبوت این مسئله به اجماع نمی‌رسیم. بر این اساس در بین این دلایل 5 گانه سه دلیل اول و دلیل پنجم که یک قاعده است مورد اعتنا و توجه است.

این مرجع تقلید اظهار کرد: اما دلیل پنجم که یک قاعده است به علاوه نصوص خاصه از بقیه دلایل مهم‌تر هستند. قاعده‌ای که در معامله مطرح است این است که اجتهاد در امور عبادی چون تعبدی است نیاز به عمیق شدن در روایات دارد اما در امور معاملات چون غرائض و بنای عقلا و تاسیسات عقلا و امضای غرائض عقلاست، بهترین حرف را آن محققی می‌زند که بتواند خوب در مسائل غرائض عقلا عمیق شود چرا که در این بحث روایات تعبدی و به طور کلی روایات کم است و بسیاری از آنچه وجود دارد امضایی است. بنابراین اگر امضای غرائض عقلاست باید بدانیم این غرائض چیست.

وی افزود: برخی‌ها مانند مرحوم سید در عروه الوثقی اصرار دارند که به علت وجود روایات خاصه صحت این مسئله را صرف تعبد عنوان کنند در حالی که بیان شد تعبد در مسئله معاملات بسیار کم است و در جایی است که بنای عقلا نتواند مسئله را حل کند. روش عقلا در بسیار از معاملات تحلیل مسائل است و خاصیت تحلیل در این نوع معامله این است که عقلاء می‌گویند ربا نیست چرا که یک درهم در مقابل دو دینار قرار می‌گیرد و یک دینار در مقابل دو درهم قرار می‌گیرد و روایات نیز همین تحلیل و بنای عقلاء را امضا کرده‌اند. بنابراین اگر مرحوم سید در اینجا معتقد است که تعبدی است پس در دیگر موارد شبیه اینجا نیز باید قول به تعبدی بودن بدهد در حالی که ایشان چنین نکرده است. بر اساس اینکه در امور معاملات، تعبدی در کار نیست و کار شرع امضای بنای عقلاست فقط یک نمونه ندارد بلکه نمونه‌های بسیاری وجود دارد که بنای عقلاء چیزی می‌گوید و شرع می‌آید آن بنا را تأیید می‌کند. شارع به چند راه این بنای عقلا را امضا کرده است یکی با عمومات و اطلاقات اولیه و دیگر اطلاقات و عمومات میانی در مورد ربا و راه سوم امضای شارع ورود نصوص خاصه است که شارع با این وسایل بنای عقلا را امضا کرده است.

آیت‌الله جوادی آملی عنوان کرد: نصوص خاصه‌ای که اشاره به این مساله دارد در کتاب وسایل الشیعه باب ششم از ابواب صرف صفحه 179- 178 نقل شده است در این باب هفت روایت وجود دارد که روایت اول دوم و هفتم به خوبی ناظر به این مسئله است و دلالت بر صحت این نوع معامله دارد که روایت اول را دیروز تشریح کردیم در روایت دوم آمده است که: «وعنه، عن أبیه عن ابن أبی عمیر، عن عبد الرحمن بن الحجاج عن أبی عبدالله (علیه السلام) قال: کان محمد بن المنکدر یقول لابی (علیه السلام): یا أبا جعفر رحمک الله والله إنا لنعلم أنک لو أخذت دینارا والصرف بثمانیة عشر فدرت المدینة علی أن تجد من یعطیک عشرین ما وجدته، وما هذا إلاّ فرار، فکان أبی یقول: صدقت والله ولکنه فرار من باطل إلی حق» امام صادق (ع) فرمود شخصی خدمت پدرم آمد و به ایشان گفت: شما معامله یک دینار به 20 درهم را تجویز کرده‌اید در حالی که اگر شما بخواهید کل شهر را بگردید هیچ کس این چنین معامله‌ای را قبول نمی‌کند که در مقابل یک دینار شما بیست درهم بدهد آیا در مسائل ربا که این را تجویز کرده‌اید فرار از ربا نیست؟ امام فرمود درست است اما این راه گریزی است از باطل به سمت حق. در روایت هفتم این باب نیز آمده است که «وعنه، عن القاسم بن محمد، عن علی، عن أبی بصیر، عن أبی عبدالله (علیه السلام) قال: سألته عن الدراهم بالدراهم وعن فضل ما بینهما؟ فقال إذا کان بینهما نحاس أو ذهب فلا بأس» شخصی خدمت امام (ع) رسید و گفت ما گاهی اوقات درهم را با درهم معامله می‌کنیم در حالی که در یک طرفه اضافه است یعنی مثلاً بیست درهم را به هیجده درهم معامله می‌کنیم آیا این صحیح است حضرت فرمودند اگر چیزی ضمیمه یک طرف یا دو طرف معامله باشد صحیح است. بر این اساس همه این روایات تأیید و امضای بنای عقلاست نه اینکه بخواهد حکم تعبدی باشد.

شفقنا