به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه) به نقل از شفقنا؛

پيامبر صل الله علیه و آله درسال دهم هجرت اعلان عمومي کرد تا مسلماناني كه توان دارند خودشان را به مكه برسانند.  بر اساس روایتهای تاریخی 120 هزار نفر در يك راهپيمايي بزرگ، خودشان را به مكه رساندند. در حجت الوداع در حالی که صدها هزار نفر در غدیر خم جمع هستند واقعی ای رخ می دهد که گروهی از آن به عنوان مبدآ انشقاق مسلمانان نام می برند.
پیامبر اسلام صل الله علیه و آله در محلی به نام غدیر مورد خطاب خداوند متعال قرار می گیرد که " یا ایها الرسول، بلغ ما انزل علیک" را بر مسلمانان ابلاغ کند. محمد مصطفی صل الله علیه و آله مسلمانان را جمع می کند تا فرمان الهی را اطاعت  و آن را ابلاغ کند. دست علی ابن ابی طالب علیهم السلام را در دست می گیرد و ندا می دهد که " من کنت مولا فهذا علی مولاه".
این واقعه را شیعه و اهل سنت در کتابهای روایی خود آورده اند. شواهد گواه است که در و قوع آن بین فریقین ابهامی  وجود ندارد. اختلاف در پیام غدیر است. هرچه از ماجرای سقیفه گذشت تبیینها درباره غدیر افزایش یافت.
رضا احمدی استاد تاریخ اسلام دانشگاه مفید شهر قم، معتقد است، غدیر ظهور زمینه سازی های پیامبر صل الله علیه و آله برای شکستن عصبیت قومی و قبیله ای جاهلیت عرب است.
او می گوید غدیر ادامه یک روندی است که با آغاز رسالت آغاز شده اما ساختار اجتماعی آن منطقه تاب این تحول را نیاورده است.
شفقنا (پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه) با احمدی از اساتید دانشگاه مفید درباره زمینه های اجتماعی غدیر و ساختارهای سیاسی و اجتماعی شبه جزیره عربستان گفت وگو یی انجام داده است،آنچه درپی می آید حاصل این گفت گو است:

*زمینه های اجتماعی حجت الوداع چیست و چه اهدافی را پیامبر صل الله علیه و آله از این حج دنبال می کرد؟
تا سال دهم هجرت شبه جزیره عربستان به اسلام گرویده بود. در این سال حضرت در یک اعلان عمومی مسلمانان را به حج دعوت می کنند. جمعيت چند هزار نفري را برا ی حضور در مکه بسیج می شوند. عده ای آن را 120هزار نفر آورده اند.
پیامبر با همه همسرانش و به همراه حضرت فاطمه در این سفر حضور دارند. پیامبر اسلام در آخرین حج چند هدف را دنبال مي كرد.
اولین هدف؛ پیامبر اسلام  ميتينگ عظيم 120 هزار نفري در مكه  و در مراسم حج پا مي كند. این گردهمایی بزرگ پیامی به مشرکین ساکن در عربستان داشت. گرچه قبایل شبه جزیره عربستان اسما اسلام پذیرفته اند ولی هنوز بسیاری از آنها ایمان مورد نظر اسلام نداشتند. تا سال گذشته، سال نهم مشرکین به همراه مسلمانان در مراسم حج شرکت میکردند. در همین روزها  مسیلمه کذاب در یمامه و اسود عنسی در یمن ادعاي نبوت كرده بودند و آشوبي در آن سرزمين برپا بود . پيامبر هنگام وفاتش نگران، پیامدهای پیامبران دروغین بود . بنابراين پيامبر با اين جمعيت عظيم مي خواهد اعلام كند كه ما اكثريتي هستيم كه توانستيم در شهر مكه حضور يابيم .
دومين هدف پيامبر، مکه در سال ۶۳۰ میلادی برابر با ٢۰ رمضان سال هشتم هجری فتح شد.  کعبه تا قبل از فتح، معبد مشرکان عرب بود. تنها عامل وحدت كل شبه جزيره عربستان  به شمار می رفت. بعد از سال هشتم هجري  تا سال دهم علاوه بر مسلمانان مشركين هم مناسك حج را بجا  مي آوردند . اسلام تغییر زیادی در اعمال حج نداد ه اسست . پيامبر در چنين سالي مي خواستند مناسك حج را اصلاح و تبيين صحيحي از مناسك حج در حضور 120هزار نفر ای مسلمانان ارایه نمایند. چراكه حج پديده اي ابراهيمي است كه قبل از اسلام هم انجام مي داده اند .اما پيامبر مي خواستند اين مراسم و مناسك را تبيين كنند.
سومين هدف پيامبر در حجة الوداع اين بود که نزدیکی رحلت خود را اعلام کند. علاقه فوق العاده اصحاب نسبت به خودش را یک تهدید برای مسلمانان می دانست. زیرا مسلمان روزی بدون حضرت را غیر قابل تصور می دانستند.
پیامبر اسلام رهبر ی کاریزماتیک بود. فرمان‌برداری غیرعادی و استثنایی از یک فرد به خاطر تقدس دینی و الگو بودن وی می‌باشد. رسول خدا يك رهبر استثنایی است که تا آن روز عرب و شبه جزیره به خود ندیده بود. ياران وفاداري دارد .يارانش به گونه غیر قابل وصف او را دوست می دارند. اصلا تصور نمي كردند كه پيامبر روزي از بينشان برود . لذا پيامبر در اين سفر بشارت رحلت خود را  در سخنرانی های متعدد ميدهند و مي فرمايند : من به راهي مي روم كه هيچ گريزي براي هيچ كس از آن نيست .
چهارمين هدف پيامبر در حجه الودع معرفی جانشین آینده خود است. این موضوع خطیرترین مسئله بود. بدین خاطر است که  مورخان و صاحب‌نظران از این سفر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با عنوان حجة‌الوداع، حجةالاسلام، حجة‌البلاغ، حجة الکمال و حجة التمام یاد می نمایند.
معرفی جانشين درحضور اكثريت مسلمانان  تضمین کننده آینده اسلام، مسلمانان است. شنیدن خبر جانشيني پيامبر از زبان خود آن حضرت بسیار تاثیر گذار بود. تعيين جانشين هم عقلا و هم شرعا  لازم بود . پيامبر اعقل عقلا است مگر مي شود برای آینده اسلام و مسلمانان تدبیری نیاندیشد ؟  حضرت توانست طی یک تلاش 23 ساله نسلی با باورها و گرایش هایی نو تربیت کند. که عرب تا آن روز سراغ نداشت. او توانست از عرب گرفتار تعصبات جاهلی، مردمی متحد بسازد. حكومتی در شبه جزيره عرب ايجاد كند تا بحال عرب چنین شرایطی را ندیده بود. پیامبردر آستانه وفات است. سرنوشت و آینده مسلمانان و حکومت مدینه به تصمیم پیامبر بستگی داشت. حضرت ساختار اجتماعی و سیاسی عربستان را بخوبی می شناخت. بدین خاطر از هرگونه حرکت شتاب زده پرهیز داشت.
الله تعالی آیه، « يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ »  بر پیامبر نازل کرد تا دغدغه پیامبر تحقق یابد. بیان آیه بر این نکته تاکید دارد اگر این کار انجام ندهید، رسالتت را بیان نکرده اید. خداوند تو را  از شری که از طرف مردم می رسد، حفظ خواهد کرد.
اصل براین است که پيامبر «جانشيني » يا«سازكاري » براي تعيين جانشين ارائه دهد. پيامبر هميشه از این اتفاق خوف داشت كه در این فراز آیه د وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ ». بر این واقعه اشاره دارد.
* علت این خوف چیست؟
علت اين نگراني ساختار سیاسی اجتماعی شبه جزیره عربستان بود. اولا شبه عربستان داراي ساختار قبایلي و عشیره ای بود. نظام زندگی عرب بر بنیاد  قبيله استوار است. قبیله بزرگترین واحد اجتماعی بوده که  یک واحد سیاسی هم به شمار می آمده است.  قبیله از گروهی مردم تشکیل شده که انتساب به یک نیای مشترک عامل تجمع ، وحدت آنها می شد و عصبیت نسبت به قوم و قبیله آنان به یکدیگر پیوند می داده است.
قبیله هم ضامن حيات فرد، هم بقا او به حساب میآمد. اگر كسي عضو قبيله نبود، زمینه هرگونه تعدی بر او فراهم بود. حتی در دوره مکه آن دسته از مسلمانان مکه که فاقد حامی قبیله ای بودند مورد شکنجه قرار گرفتند. علت اينكه در  سال های اول بعثت مشرکین در مکه با شخص پيامبر برخورد نمي كنند، اين است كه آن حضرت از تیره بنی هاشم بود. بنی هاشم و رئیس آن حضرت ابوطالب از او حمایت می کردند. لذا قریش جرئت نمي كرد با  حضرت برخوردنمایند، در حالی که اکثریت بنی هاشم هنوز مشرک بودند .

* ساختار اجتماعی و سیاسی شبه جزیره  در زمان غدیر چگونه بود؟
اگر به نقشه شبه جزیره عربستان  بنگریم،  سه شهر مكه، مدینه و طایف در یک مسیر قرار دارند. علت این مسلئه قرار داشتن در جاده  ترانزيتي  شمال – جنوب است. این مسیر يمن تا شام امتداد دارد.  این مسیر انتقال کالا از جنوب به شمال بود. قرار گرفتن این شهرها در این مسیر تجارت موجب رونق این شهرها گردید. کالاهای تجاری از یمن تا شام و از آنجا به اروپا و افریقا ترانزیت می شد.
تغییر مسیر تجارت از جاده ابریشیم به یمن رونق فوق العادهای  به همراه داشت . در این بین مکه بیشترین تاثیر را پذیرفت. مکه به یک جمهوری تجاری تبدیل گردید. مکه و مدینه تاثیرگزارترین شهرها در سرنوشت اسلام بودند.
اقوام مختلفی در  طول حیات مکه  بر آن حاکم بودند. مهمترین  تحول در دوره فرزندان حضرت ابراهیم که به عدنانیان  شهرت داشتند، اتفاق افتاد.
قصی بن کلاب جد اعلای پیامبراسلام در مکه ساکن شد. قصی با ایجاد وحدت بین قریش توانست براین شهر تسلط پیدا کند، قصی با ایجاد اصلاحات اجتماعی، سیاسی ، اقتصادی و مذهبی شهر مکه و قریش را به وحدت رساند.  قصی بن کلاب مدیریت سیاسی  را به دار الندوه یا سنای قریش واگذار کرد که مجمع ریش سفیدان بود. این مجلس مشكلات مکه و قريش را حل و فصل مي كنند.  مكه جمهوری تجاری شبه جزیره بود. اکثریت ساکنان آن به تجارت اشتغال داشتند . يعني شغل اصلي همه در مكه تجارت است . اگر يك دينار سرمايه گذاري مي شود، يك دينار سود برده ميبردند.  رونق تجارت موجب گسترش مضاربه و رباخواری  در این شهر گردید.
تعیین ریئس مکه بعهده دارالندوه، سنای قریش و شورای عشیره های قریش قرار داشت. برای تعیین کلیدداری کعبه، لشکر و دارالندوه سنت های خاص وجود داشت که مراعات می گردید.

* آیا همین ساختار در شهر مدینه هم وجود دارد؟
یثرب در شمال مکه قرار دارد. این شهر بعد از هجرت پیامبر به مدینه الرسول خوانده شد. مکه با مدینه تفاوت های دارد. مدينه شهر چند گروهي و قومي است. دسته اي يهودي و دستهای از قحطانیهای  که دو طايفه قدرتمند اوس و خزرج را تشکیل می دادند. گروه سوم مهاجرین قریش بودند که اسلام آورده بودند.
اقتصاد مدینه کشاورز بود. وحدت رهبری و قومی در این شهر وجود نداشت. پس از حضور پیامبر اسلام این شهر به وحدت رسیدند.  این شهر قبل از حضور اسلام براساس سنت های قبیلهای عرب  اداره می شد.كه روش سياسي خاصي براي انتخاب ریئس قبیله داشتند كه روش انتخابي است . برخلاف شهر مكه كه شرط انتخاب ریئس قبیله علاوه بر سن و ثروت بايد از  نسل قصي بن كلاب و قریش باشد. بین نگاه مکیان و مدنی در تعیین ریئس تفاوت وحود داشت.

* طبیعتا همین ساختار باید در قبایل اطراف هم وجود داشته باشد؟
گروه سوم از مسلمان عرب های غیر مدنی و مکی بودند که براساس نظام قبیله و عشیریهای  ریئس قبیله را تعیین میکردند. در طول رسالت پیامبر صل الله علیه و آله این شهرها به یک وحدت سیاسی رسیده اند که این وحدت متکی به شخصیت خاص و پرجاذبه حضرت بود. هنجارهای قبیلهای در دل و جانها آنها  رسوخ داشت. لذا طرح کردن جانشینی حضرت امیر علیه السلام مشکلاتی بوجود می آورد. آیه شریفه بر این مسئله دلالت دارد.

* چرا پيامبر به جای انتصاب شخص، سيستم معرفي نمي كنند ؟
معرفی جانشین و رهبری آینده بر اساس هنجارهای دینی صورت می گیرد نه براساس عصبیتهای قبیلگی حاکم بر شبه جزیره عربستان. حضرت پس از نازل شدن آیه 67 مائده، پیامبر در غدیر خم  دستور توقف می دهد. در این متنیگ فرمود : «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» هر کس من مولاییم علی مولای او است. بنابر نظر شیعه در ادامه آیه اکمال دین نازل شده « الیوم اکملتم لکم دینکم »

*انتخاب امير المومنين علیه السلام با كدام يك از شاخصه هاي انتخاب ریئس، همخواني بيشتري داشت ؟
انتخاب امير المومنين علیه السلام  یک شیوه درون دینی در انتخاب جانشین بود که همخوانی با سیستم مدنی و مکی نداشت. پیامبر ساختار ايماني و اعتقادي به کار برد.  ساختار انتخابي از بالاست يعني از ناحيه خداوند وصي و جانشين خود را تعيين  معرفی ميكند.
بنابر اعتقاد شیعه، جانشينی صرفا خلافت و حاکمیت سیاسی تفسیر نمی کند بلکه  برای امام دو مسئوليت دارد :يكي مسئوليت خلافت و امامت و ديگري مسئوليت مرجعيت ديني كه بسيار مهم است . يعني رسالت تبيين دين را دارد .

*شايد اختلاف ساختاري كه پيامبر ايجاد مي كند باعث عدم پذيرش واقعه غدير مي شود ؟
گرچه شبه جزیره اسلام آورده بود اما هنوز دلبسته سنت های قبیله گی بودند. بسیاری از مناسبات از جمله  تعیین ریئس قبیله در وجود آنان نهادینه شده بود.

*فكر مي كنيد معرفي كردن يك ساختار انتصابي در جامعه اي كه ساختار قبيله اي دارد يك تصميم صحيح است ؟
بله . چون ما نگاه درون ديني به مسئله مي كنيم . مي بينيم كه تعيين جانشيني پيامبر حتي به دست خود او نيست و به دست خداست . چون قرار است مرجعيت ديني و تفسير دين را عهده دار می شود.
معرفی حضرت علی (ع) یک نگاه ديني و ايماني است و قبيله اي نيست. پيامبر مي خواهد آن ساختار هاي متصلب مبتنی برتعصبات  قبيله اي را جهت بدهد.

* از بین بردن یک ساختار قبیله ای با این شدت، نیاز به فرهنگ سازی طولانی مدت دارد. آیا پیامبر صل الله علیه و آله این اقدام را انجام داده اند؟
بله؛ پیامبر صل الله علیه و آله از همان ابتدای رسالت در پی هنجارسازی دینی بوده است. گزارش های تاریخی به بیش از هفده فضیلت از قول پیامبر آورده اند. این فضیلت ها مقدمه ای برای انتساب های آینده بود.
*پس علت این خوف پیامبر صل الله علیه و اله چیست؟
هنوز آن فرهنگ جاهلیت در دل و جان عده ای از مسلمانها به قوت خود باقی بود. آنها از پذیرش هنجارهای دینی سرباز می زدند.

* شما معتقدید تلاشهای پیامبر صل الله علیه و اله به ثمر ننشت؟

در کوتاه مدت با مقاومت های روبرو شد. در بلند مدت راه حق باقی ماند.