به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

اشاره :

آنچه در پي مي آيد دو گفتار از آيت الله محقق داماد است که با ويرايش صفير در اين شماره به چاپ رسيده است.

اوّل : الهيات محيط زيست
1- بحران زيست محيطي که زندگي بشريت معاصر با آن مواجه است را بايستي جداي از ريشههاي زيستشناسي و تجربي آن و آنچه در حوزه علوم طبيعي و زيستي و  تکنولوژي مطرح ميشود مورد بررسي قرار داد زيرا بي شک از نوع بحران فکري و اخلاقي است و مادام که نگاه بشر به زندگي و جهاني که در آن مي زييد و محيطي که او را احاطه کرده است تغيير نيابد قابل حل نخواهد بود. اما سخن اين است که از کجا بايد راه حل آغاز گردد؟ پاسخ اين سئوال  در شناخت علل و عوامل پديد آمدن اين بحران نهفته است. نگاه اومانيستي در عصر جديد و ارتباط اين مبناي فلسفي با نقش علوم و تکنولوژي جهان امروز راز اصلي اين بحران است و تنها راه برون رفت از بحران، تحول مبنايي در تربيت اخلاقي بشر و تحول فکري و نيز نگاه او به ساختار علوم معاصر است.
2- اديان الهي به خصوص اديان ابراهيميرا متهم ميکنند که ريشه اين بحران در طرز فکري نهفته است که اديان براي بشر فراهم ساخته است. ميگويند اديان الهي جهان را ساخته الهي، و بشر را محور اصلي جهان و تمام آفرينش را براي او و به خاطر وي دانسته اند و از اين رهگذر بشر صاحب اختيار مطلق شده و لذا با آزادي و اختيار مطلق به جان طبيعت و مظاهر آن افتاده و آن را تضييع، تفريط و تخريب نموده است.
3- آيا اتهام فوق با واقعيت منطبق است؟ آيا اديان الهي بشر را دُردانه طبيعت کرده و دستان او را در تجاوز در طبيعت باز نهاده  وهمين امر منجر به تخريب طبيعت شده است؟ يا آنکه واقعيت  خلاف آنست؟ ناسپاسي است که به علت عدم آشنايي با معارف الهي چنين بينديشيم. انصاف آن است که بشر با دوري از خداوند و تعليمات انبياء الهي مبتلا به اين بحران شده است وتنها نجات بازگشت به آغوش محيط الهي و آرامش يافتن در آن محيط است.
4- در قرآن مجيد داستان آغاز خلقت بشر، گفتگوي خداوند با ملائکه، اعتراض آنان و پاسخ پروردگار به آنان به تفصيل بيان شده است. مستفاد از آن گفتگوها آن است که هر چند موضوع «افساد در ارض» نقطه اصلي نگراني و دغدغه ملائکه بوده، و از همين جهت زبان به اعتراض گشودهاند، ولي خداوند متعال با توجه به ظرفيت بشر و تجلّي و ظهور خود در اين هنگامه خلقت و تعليم صحيح اسماء و مُسميات به او، انتظار داشته که بشر از طريق معرفت و درک کرامت خويش از هر گونه فساد بپرهيزد. بشري که مسجود فرشتگان قرار ميگيرد، هرگز مفسد در ارض نخواهد شد.
5- پروردگار متعال در قرآن مجيد بشر را امانتدار خداوند معرفي کرده و انتظار دارد که بدون هرگونه خيانت، زميني که در شرائط صلاح کامل تحويل گرفته با عمران و آبادي فزونتر عودت دهد، نه آنکه درسايه کبر و غرور ناشي از قدرت به تباه سازي زمين و هلاک حرث و نسل دست يازد، خداوند هرگز فساد و مفسدين را دوست ندارد:« وَ إِذَا تَوَلىَ‏ سَعَى‏ فىِ الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَ يُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ  وَ اللَّهُ لَا يحُِبُّ الْفَسَادَ»، (بقره/205).
دوم: آموزش و قانون، دو موضوع مهم کاربردي در حفاظت از محيط زيست
 دستورهاي اسلامي درخصوص حفظ محيط زيست و مصونيت منابع زيستي از هرگونه آسيب در دوران جنگهاي مسلحانه بخشي از حقوق بشر دوستانه اسلامي را تشکيل ميدهد.
درخصوص قطع درختان در معرکه نبرد آيهاي در قرآن وجود داردکه متأسفانه گاهي برداشت ناصحيح از آن ميشود. آيه مزبور به شرح زير است:
«ما قطعتم من لينة او ترکتموها قائمة علي اصولها فباذنالله»(سوره حشر/5)، يعني آنچه از درختان بريديد و آنچه به جاي نهاديد، همه به خواست خدا بود. برخي چنين ميپندارند که اين آيه قطع درختان از سرزمين مغلوب را مجاز شمرده است. اين تفسير ناشي از آن است که واژه لينه را اصل درخت معني کردهاند، درحاليکه بهنظر ميرسد، معناي لينه خرماهايي است که بر درختان قرار دارد. در اين آيه استفاده از خرماي موجود بر درختان را براي تغذيه سربازان مجاز شمرده و به هيچوجه قطع درختان که از مصاديق فساد در ارض است مجاز شمرده نشده است. البته اين نکته از مفاخر تعليمات اسلامي به شمار ميآيد زيرا در تورات آمده است: پس الان برو و عماليق را شکست بده و جميع مايملک ايشان را نابود ساز و بر ايشان شفقت مفرما بلکه مرد و زن و طفل شيرخوار و گاو و گوسفند و شتر و الاغ را بکش (کتاب مقدس، صحيفه سموييل نبي باب15ف آيه 3)
در بررسي شيوهها و روشهاي عملي و اقدامات کاربردي،پيرامون حفاظت از محيط زيست دو موضوع مهم بهعنوان پايه اقدامات قابل توجه است؛ يکي آموزش و ديگري قانون. آموزش بهعنوان يکي از ارکان حفاظت از محيطزيست قابل طرح است. آموزش جامعه امکان فراهم آمدن شناخت محيطزيست و ريشهها و علل تخريب آن به همراه علت لزوم حفاظت از آن و نيز برنامهريزي در جهت اين شناخت و حفاظت را تأمين ميکند.
مهمترين عناوين و سرفصلهاي آموزش عبارت است از بيان تقدس و نقش طبيعت و منابع طبيعي براي حال و آينده و در نهايت سعي در اصلاح و تعبير و تفسير و تلقي جامعه و مراکز تصميمگيري نسبت به طبيعت بهگونهاي که جملگي بر ارتباط صحيح با طبيعت و استفاده درست از آن همت گمارند و تنها عده يا سازماني خاص را مسئول حفاظت از آن نپندارند. بايد يکي از مهمترين حقايق و واقعيتها را براساس اصول و ارزشهاي مذکور در فرهنگ غني اسلامي- ايراني متمرکز کرد. البته، آموزش نيز بايد براي گروههاي مختلف سني، جنسي، تحصيلي، قوميو شغلي به شيوههاي مناسب انجام شود. برنامه آموزش بايد آرمانها و فرهنگ جامعه را مد نظر داشته باشد با ملحوظ داشتن راهبردهاي اصلي، مجموعهاي از برنامههاي کوتاه و ميان و بلندمدت را در بر گيرد.
پس از آموزش، تمرکز بر تقنين به همراه پيشبيني ضمانت اجرايي آن نيز در حفاظت محيطزيست نقشي شايان توجه ايفا ميکند منابع غني حقوق اسلامي همراه با نهاد مقدس اجتهاد مستمر شيعي و فراخنگري ناشي از دردآشنايي و تعهد در قبال حل مشکلات و حوادث واقعه ميتواند چشماندازي بسيار روشن را براي جامعه ما ترسيم کند.
پروتکل اول الحاقي 1977به کنوانسيونهاي ژنو در مواد 48و 35 و55 استفاده از روشها و ابزارهاي جنگي که مخرب محيطزيست باشد يا امکان آن را داشته باشد، ممنوع دانسته است ولي متأسفانه تاکنون به علت عدمضمانت اجرا نتوانسته نقش بازدارندگي داشته باشد.
در ماده 55 آمده است :
1- در هنگام جنگ بايد مراقبت شود که از محيطزيست طبيعي در برابر آسيبهاي گسترده، دراز مدت و شديد، حفاظت به عمل آيد. اين حفاظت شامل ممنوعيت استفاده از روشها و وسايل جنگي ميشود که منظور از آن وارد آوردن چنين آسيبي به محيطزيست طبيعي بوده، يا احتمال وارد آمدن چنين آسيبي ميرود، و در نتيجه به سلامتي يا بقاي سکنه لطمه بزند.
2- حمله به محيطزيست طبيعي بــهعنوان اقـدام تلافي جويانه ممنوع است.
نگارنده به هيچ وجه مدافع عملکرد افرادي به نام اسلام و مسلمان چه در گذشته و چه حال نيست و به اين حقيقت که در عمل تخلفات زيادي صورت گرفته اذعان دارد. آنچه نگارنده از آن سخن ميگويد اسلام است و بايد متذکر شوم که مقصودم از اسلام يک دين است که داراي يک نظام حقوقي و جهان بيني مبتني بر آموزههاي وحياني است، نه جهان اسلام؛ همانطور که مسيحيت هم غير از جهان مسيحي است. در انگليسي دو واژه وجود دارد که داراي بار مفهوميمجزايي از يکديگر است؛ يکي christianity و ديگري christiandom که اولي به معناي دين مسيحيت است و دوميبه معناي جهان مسيحي است.شايد بتوان براي همتايي پيشنهاد کرد که ما هم براي اسلام در فارسي آنجا که مرادمان آيين اسلام است اسلاميت بهکار ببريم. به هرحال هيتلر و نازيها محصول جهان مسيحي بودند ولي محصول مسيحيت که دين عشق و دوستي و محبت است، نبودند. جانياني امثال صدام را نيز نميتوان به اسلام نسبت داد هرچند که با تأسف اين اعمال در جهان اسلام رخ داده است.
نگارنده معتقد است که وظيفه اصلي متفکران اسلامي اين است که با تبيين و تعليم حقايق اسلام که از ضمانت اجرايي ايماني برخوردار است از انجام عملياتي غيراسلامي و غيرانساني از جمله تخريب منابع طبيعي و ذخاير زيستي در فرض وقوع درگيري مسلحانه توسط مردم با ايمان جلوگيري کنند.
ما در امر تقنين به اين زوديها نيازمند عبور از عناوين اوليه و تمسک به اصولي همچون ضرورت و مصلحت نيستيم؛ چرا که حقوق اسلامي ظرفيت و توان تأمين خواستهاي نسل متوالي همراه با تغيير اوضاع و احوال و شرايط زمان را دارد. آنچه لازم و ضروري است وجود متفکرين آگاه بر سيستمهاي حقوقي عصر حاضر است که در اين فرض در همان چارچوبهاي سنتي و مشخص به يقين از منابع حقوق اسلامي استنباطي ديگر خواهند داشت. شاهد اين مدعا تحول و تکامل تدريجي در استنباطات فقهاي عظام در قرون متمادي از قواعدي نظير لاضرر، ضمانات قهريه، اتلاف و تسبيب، عدل و انصاف و غيره است. چه کسي ميتواند انکار کند که تحولي که در فقه شيعه توسط شيخ طوسي در قرن پنجم و علامه حلي در قرن هفتم ايجاد شده، معلول آشنايي اين بزرگواران به نظامهاي حقوقي عصر خويش بوده است.
ناگفته نماند که تقنين در امر محيطزيست تنها به قانونگذاري ملي بسنده نميشود و همکاري جدي جملگي کشورها در آن ضرورتي غيرقابل انکار است. اين اهميت بدان جهت است که امکان تحديد حوزه تأثير تخريبات يا حفاظتهاي محيطي در محدودهاي جغرافيايي وجود ندارد و به همين سبب فراهم آوردن امکان تفاهم و همکاريهاي بينالمللي ضرورت دارد. نمونه بارز اين مورد را ميتوان در مخالفت آمريکا با پيمان کيوتو مشاهده کرد که نهتنها اجراي پيمان را با مشکل مواجه کرده است که فراتر از آن حتي پيمان توسط ديگر کشورها نتيجه مورد انتظار را در حفاظت از محيطزيست در پي نداشته داشت.
واضح است که قوانين بينالمللي نيز همانند قوانين ملي نيازمند ضمانت اجرايي است. براي نمونه ميتوان به بياعتنايي کشورهاي صنعتي در پايبندي به تعهداتي که در اجلاس ريو، پروتکل مونترال و کنوانسيون استکهلم پذيرفته بودند اشاره کرد که جلوه اين تغيير موضع اين کشورها و نبود ضمانت اجرايي تعهدات بينالمللي را ميتوان در عدمتوفيق مورد انتظار اجلاس بالي مشاهده کرد. در خاتمه يادآوري اين نکته را ضروري ميبينم که براي حفظ محيطزيست طبيعي بايد دست به يک بسيج عمومي بزنيم و همگان را بهنحوي در اين امر مسئولسازيم.
(منبع سايت اطلاعات حکمت و فلسفه)