مرحله دومِ دومین نشست از سلسله نشست‌های فقه‌پژوهی مؤسسه فقه الثقلین وابسته به دفتر آیت الله العظمی صانعی،  با موضوع «چالش‌های حقوق زنان در فقه» صبح روز پنجشنبه ۲۲ آذرماه با حضور جمع کثیری از استادان حوزه‌ و دانشگاه، فعالان حوزه زنان و علمای اهل سنت در سالن همایش‌های تالار شهر شورای شهر مشهد مقدس برگزار شد.

به گزارش مرجع ما به نقل از شفقنا، سخنران افتتاحیه این نشست حجت الاسلام والمسلمین «مهدی مهریزی» در سخنانی گفت: وقتی سخن از فقه زنان مطرح می‌شود مراد مباحثی است که در فقه درباره زنان بیان می‌شود. در گذشته این مبحث به صورت منسجم نبود و کتاب‌های اندکی با عنوان «احکام النساء» نوشته شده بود.

این کتاب‌ها فقط مطالب را به صورت استدلالی و  یا غیر استدلالی گردآوری کرده‌اند. یک سری از کتاب‌ها هم در عصر معاصر برای تفاوت‌های فقه زن و مرد نوشته شده است.

جا دارد تفاوت‌های فقهی را استخراج کنیم و ببینیم چه پشت صحنه کلامی و معرفتی دارد. مهمتر از احکامی مثل دیه و غیره نگاه معرفتی پشت صحنه آن است؛ ما چه نگاهی به زن و چه نگاهی به مرد داریم و این دو قشر در سیر و سلوک معنوی و اجتماعی چه جایگاهی دارند؟

تفاوت‌ها را می‌توان به اختصاصات زنان و اختصاصات مردان تقسیم کرد. در حوزه زنان این تفاوت‌ها حدود ۶۰ مورد است که اصطلاحاً از آن به «تبعیض علیه زنان» هم نام برده می‌شود. مانند ازدواج با غیر مسلمان که نوعاً برای زن جایز دانسته نمی‌شود. بحث طلاق و چند همسری و ازدواج موقت برای مرد مطلقاً و برای زن در صورت تجرد، افتاء و مرجعیت دینی و بحث قصاص و دیه و غیره.

این ۶۰ مورد را وقتی در کتب فقها بررسی می‌کنیم می‌توانیم نگاه معرفتی به زن را دریابیم. مثلاً در بحث ازدواج با غیر مسلمان گفته می‌شود زن به خاطر ضعف عقلش تحت تاثیر مرد قرار می‌گیرد و دینش آسیب می‌ببیند. در بحث حضانت گفته می‌شود در زن‌ها عادل کم پیدا می‌شود. این نگاه معرفتی و بینش قابل توجه است.

در نماز میت گفته می‌شود مرد برای نماز خواندن بر زن اولی است چون دعای مردها زودتر مستجاب می‌شود. یا برای غسل کردن در کمبود آب با همین استدلال غسل مرد را مقدم می‌دانند.

این تفاوت‌ها یک نگاه معرفتی را القاء می‌کند و  با این نگاه در دنیای امروز نمی‌توان گفتگو کرد. این نگاه زن را در تعامل و  فهم، برابر مرد نمی‌داند و تبعیض جنسیتی را القاء می‌کند. در واقع این چالشی است که فقه سنتی با آن روبرو است.

در دوره معاصر سه راه حل ارائه شده است؛ راه حل اول پذیرش این تفاوت‌ها و پرداختن به تبیین‌های معقول‌گرایانه است که نوشته‌های آیت الله جوادی آملی و شهید مطهری را می‌توان در این راستا دانست.

شهید مطهری می‌گوید: طلاق در دست مرد است؛ چون زنان احساساتی هستند و زود طلاق را چاره می‌دانند؛ یعنی در این دیدگاه تفاوت‌ها پذیرفته شده و فقیه و عالم سعی می‌کند آن را توجیه عقلانی کند.

این روند از علامه طباطبایی دنبال شد و توسط شهید مطهری و آیت الله جوادی ادامه پیدا کرد.

روش روشنفکران دینی

راه حل دوم که پس از این راه حل شکل گرفته، راه حل روشنفکران دینی است؛ کسانی که تلاش می‌کنند با نگاه برون متنی، یکجا مسائل را حل کنند.  این گروه یک تبیین کلامی و درون متنی دارند تا بتوانند یک کاسه مسائل را حل کنند. گفته می‌شود قوانین اسلامی، در صدر اسلام، در زمان عادلانه و کامل‌تر و عاقلانه‌تر بوده و امروز هم احکام باید این سه ویژگی را داشته باشد.

راه نواندیشان دینی

راه سوم راه نواندیشان دینی است که با مکانیزم‌های درون متنی و اجتهاد رایج می‌خواهند مسائل را حل کنند. این گروه مساله به مساله پیش می‌روند. یعنی بازنگری منابع با توجه به آگاهی‌هایی که امروز از زنان پیدا شده را مبنا قرار می‌دهند. آیات را ممکن است فقیهان دیروز درست و کامل متوجه نشده‌ باشند اما این فقیه نواندیش تلاش می‌کند با حفظ چهارچوب‌های کلی به تفسیر متفاوت برسد. این راه جزئی و درون متنی است و یک کاسه نیست.

راه اول پذیرفتنی نیست. شاید فقیه قبلی اشتباه کرده و در فهم ظاهر آیه دچار اشتباه شده باشد اما فقیه امروز با حفظ فهم گذشتگان پیش می‌روند.

بین راه دوم و راه سوم، راه سوم را ترجیح می‌دهم. دلیل آن هم روایات و شواهد درون دینی است که ما را به فهم تازه‌تر تشویق کرده‌اند و دوم اینکه ما مکانیزم های لازم را حفظ کرده‌ایم. خراب کردن بنیادها، چه در حوزه علمی چه در حوزه اجتماعی سفارش نمی‌شود.  باید چهارچوب‌ها را حفظ کنیم و با همین علم اصول و فقه این مسائل را حل کنیم.

در این راه حل سوم که نواندیشان دینی آن را برگزیده‌اند به پنج نکته توجه شده است؛ اینها اول قرآن و تمام قرآن را محور قرار می‌دهند. معمولاً ما چند آیه از قرآن را معیار قرار می‎دهیم؛ مثلاً «الرجال قوامون علی النساء» را ملاک می‌گیریم و مجموعه‌ی آیات قرآن با هم دیده نمی‌شود. اگر همه این مجموعه قرآن با هم دیده شود این چند چالش مطرح در جامعه، راحت‌تر حل و فهمیده می‌شود.

قرآن در سال اول به مذمت نگاه جاهلی به زن می‌پردازد و در سال دوم به تفاوت‌های در خلقت می‌پردازد و در سال سوم به نمونه‌های تاریخی می‌پردازد. بیان داستان‌های گذشته مربوط به زنان برای نشان دادن نوع نگاه دین به زن است. مضمون‌هایی که درباره حضرت مریم به کار رفته را بررسی کنید. قرآن داستان ملکه صبا را به عنوان زنی در بالاترین جایگاه سیاسی قرار گرفته ذکر می‌کند.

قرآن داستان مادر موسی را برای چه ذکر کرده است؟ اما ذهنیت مفسران نمی‌گذارد آیات درست تفسیر شود. وقتی که سخن وحی به زن می‌شود مفسر می‌گوید این وحی از قبیل وحی به مورچه است؛ چرا این وحی را با وحی به موسی مقایسه نمی‌کنید؟

محور دوم، نگاه انتقادی به حدیث است. این نگاه انتقادی از قبل هم بوده و لذا علم رجال درست شده است؛ اما کمتر به آن عمل می‌شود. نپنداریم که احادیث با دسته‌بندی درست به ما رسیده است. این احادیث توسط افراد مختلف با اغراض مختلف نقل شده و خیلی از فرهنگ‌ها به اسم حدیث به ما رسیده است. ما وارداتی از فرهنگ یهود و مسیحیت و عربی و زرتشت و غیره داشته‌ایم. در عیون اخبار الرضا یازده گناه نام برده می‌شود که زنان با آن عذاب می‌شوند که ۶ گناه در آن گناهات مشترک و هشت مورد گناهان مخصوص زنان است. حالا در آن ۶ مورد مشترک، آیا یک مرد نبوده که مرتکب آن گناه شده باشد و پیامبر آن را در معراج دیده باشد؟ در این حدیث یک راوی زرتشتی مسلمان شده وجود دارد و  از سوی دیگر عین این بحث در آیین زرتشت با تعبیری اینچنین وجود دارد که پیامبر به سروش آسمانی گفته می‌شود که چرا زن اینگونه عذاب می‌شود و سروش اینگونه جواب می‌دهد.

اینکه خدا وقتی می‌خواهد زن را بیافریند از دنده مرد می‌آفریند در روایات یهود است و در روایات ما هم نقل می‌شود و بر همین مورد برای موضوعات زنان استفاده می‌شود.

نکته سوم در راه حل ارائه شده توسط روشنفکران دینی  این است که به شرایط دوران نزول آیه و روایت توجه می‌کنند. اینکه گفته می‌شود کار در خانه برای زن و کار بیرون خانه برای مرد است را زیاد شنیده‌اید. این بحث با توجه به روایاتی که میان امیرالمومنین و حضرت زهرا (سلام الله علیهما) وجود داشته نقل می‌شود که پیامبر می‌فرمایند حضرت علی کمک کند آب و هیزم بیاورد. حضرت زهرا می‌فرماید الحمد لله که کارهای سنگین از دوشم برداشته شد. حدیث بد تفسیر می‌شود. آن روز بسیاری از کارها در خانه انجام می‌شد و اگر امروز بنا باشد زن کار درون خانه را انجام دهد چه کند؟ بسیاری از کارهای داخل خانه توسط ماشین انجام می‌شود.

مطلب بعدی توجه به سیره است که در سایر راهکارها کمتر به آن توجه می‌شود. گفته شده که حضرت فاطمه در موضوع فدک نزد خلیفه می‌رود. خلیفه شاهد می‌خواهد و حضرت زهرا، حضرت علی و ام ایمن را می‌آورد. نه حضرت علی و نه خلیفه هیچ کدام اعتراض نمی‌کنند.

پنجمین مورد، توجه به واقعیت‌های امروز در جهان است. یک زن امروز رئیس جمهور می‌شود و کشور را موفق اداره می‌کند. آمارها نشان می‌دهد که معلمان زن وضعیت بهتری دارند. نوع اندیشی دینی یعنی توجه به این نکات.

یکی از کسانی که در زمان ما شاخص است آیت الله العظمی صانعی است که با این روش درباره زنان اظهار نظر می‌کند.

به گمانم فقه و اصول ما ظرفیت حل مشکلات را دارد و البته دو شرط دارد؛ تلاش و زحمت و دوم پذیرش حمله‌ها. نمی‌شود کسی که حرف هزارسال قبل را بزند ملا باشد و کسی که تلاش می‌کند حرف امروزی بزند ملا نباشد.