موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی
فصل بيست و سوم:
تفريح و سرگرمى، نياز جسم و روح
ساعات و ايام عمر انسان به سرعت مىگذرد و از توان و قدرت بدنى و فكرى او كاسته شده و نيروهاى مادى و معنوىاش رو به تحليل مىروند، اعضاء بدن انسان تا مدت معيّنى استعداد و توانايى خدمت به او را دارند و پس از پايان آن مدت از حركت افتاده و ديگر قادر به انجام كارى نيستند.
انسان سرمايهدار عظيمى است كه هر روز بىآن كه خود بخواهد بخشى از سرمايه وجودىاش را همانند ذوب شدن يخ در اثر گذشت زمان از دست داده و به سوى زيان و خسران قهرى حركت مىكند؛ هر نَفَس و ضربان قلب يك گام او را به پايان عمر خويش نزديكتر مىسازد و به فرموده امام على عليهالسلام : «نَفسُ المَرْءِ خُطاهُ اِلى اَجَلِهِ»(1) يعنى: انسان با هر نفس كشيدن گامى به سوى مرگ بر مىدارد.
پس بايد از لحظههاى عمر خويش نهايت استفاده را برده و از فرصتهاى زندگى به بهترين شكل بهرهبردارى نماييم؛ در يكى از نصايح لقمان به فرزندش چنين آمده است: «اى پسرم! بدان در قيامت كه در
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ نهج البلاغه،بخش حكمتها،حكمت 74،ص371.
(349)
پيشگاه خداوند حاضر مىگردى، درباره چهار امر از تو بازخواست و سؤال مىگردد: 1 ـ جوانى خود را در چه راهى سپرى نمودى؛ 2 ـ عمر خود را در چه مسيرى از بين بردى؛ 3 ـ اموال خود را از چه راهى به دست آوردى؛ 4 ـ دارايى خويش را در چه راهى مصرف نمودى، بنابر اين از هم اكنون آماده پاسخگويى به اين پرسشها باش.»(1)
بر اين اساس هر فردى بايد اوقات شبانهروز خود را مطابق نيازهايش به قسمتهاى مختلف تقسيم نموده و هر قسمت را براى يكى از كارهاى خويش اختصاص دهد، مثلاً قسمتى را براى خواب و خوراك و عبادت، قسمتى را براى تحصيل در صورت مشغول بودن به تحصيل يا براى كار در صورت مشغول بودن به كار و قسمتى را نيز به عنوان اوقات فراغت و استراحت قرار دهد، چرا كه جسم و روح انسان نيازمند تفريح، سرگرمىهاى مفيد و امورى مىباشد كه كسالت و خستگى را از او زدوده و شور و نشاط را برايش به ارمغان آورد.
در سفارش حضرت على عليهالسلام به پسرش امام حسن عليهالسلام چنين آمده است: «اى پسرم! اوقات شخص مؤمن بر سه قسم است: ساعتى را به مناجات با خدا اختصاص داده و ساعتى را براى حسابرسى از خودش و ساعتى را جهت استفاده از لذايذ صحيح و حلال قرار مىدهد. انسان مؤمن بايد نيروى خود را نسبت به سه امر بسيج نمايد: 1 ـ اداره امور معاش و زندگى، 2 ـ برداشتن گامى در جهت قيامت، 3 ـ تفريح و لذت از
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ بحار الانوار،ج13،ص425،حديث19.
(350)
غير حرام.»(1)
شمارى از سرگرمىها
براى پر نمودن اوقات فراغت ـ علاوه بر ديدار با بستگان و آشنايان، صحبت با دوستان صميمى، كمك به خانواده در كارهاى خانه، حضور در برخى فعاليتهاى اجتماعى، شركت در مجالس علمى و مذهبى و مطالعه كتابهاى سودمند داستانى، تاريخى خصوصاً تاريخ اسلام، شعر و ادبيات، معلومات عمومى، مذهبى و مانند آن ـ مىتوان يكى از گزينههاى زير را انتخاب نمود:
1 ـ انجام مسابقات ورزشى مانند، شنا، دو، كشتى، فوتبال، دوچرخه سوارى، كوهنوردى و مانند آن؛ انجام اين مسابقات از نظر اسلام جايز بلكه براى حفظ سلامت جسم و جان و ايجاد نشاط فردى و اجتماعى در حد متعارف و معقول پسنديده است، مشروط بر آن كه همراه كار حرامى صورت نگيرند و يا باعث به وجود آمدن امر حرامى نشوند، بلكه در برخى از مسابقات ورزشى چون اسبدوانى و تيراندازى مىتوان شرطبندى نموده و به نفرات ممتاز جوايزى اهدا نمود، چه جايزه از طرف فرد بازنده مشخص شده باشد و چه از طرف فرد ديگر يا مؤسسه و يا دولت برگزاركننده مسابقه.
2 ـ انواع بازيهاى مختلف؛ از نظر اسلام در صورتى كه در بازيها از ابزار قمار استفاده نشود و به واسطه آنها ضرر جسمى يا روحى قابل
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ج67،ص65،حديث6.
(351)
توجهى به انسان وارد نگردد و برد و باخت و اسراف و از بين بردن مال در آنها نباشد و تفريحات و شوخىها به هرزگى و بيهودگى و اذيت و آزار و تحقير و تمسخر ديگران نينجامد، بدون اشكال است، خصوصاً در مواردى كه بازى مورد نظر نقش مؤثرى در سلامتى جسم و روان آدمى داشته و يا آمادگى او را براى مقابله با دشمن حفظ نموده يا تقويت مىنمايد.
كسى از امام جواد عليهالسلام در باره مردى سؤال كرد كه به دنبال شكار مىدود، ولى هدفش گرفتن آن شكار نيست، بلكه جهت تندرستى و سلامتى به چنين كارى دست مىزند. حضرت فرمودند: اشكالى ندارد، مگر اين كه براى لهو و خوشگذرانى چنين عملى را انجام دهد.(1)
از پارهاى از روايات به دست مىآيد كه پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم بين اسبسواران مسابقه برگزار مىنمود و به برندگان جوايزى عطا مىكرد(2)، بلكه برخى مواقع خود نيز در مسابقات اسبسوارى و يا شترسوارى شركت مىكرد و چه بسا برنده يا بازنده مسابقه مىگرديد؛ امام صادق عليهالسلام مىفرمايد: «بيابانگردى حضور پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم آمد و از حضرت تقاضاى مسابقه شترسوارى نمود، حضرت نيز با او مسابقه داد و آن فرد اعرابى بر پيامبر اكرم پيشى جست، در اين هنگام پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم به اصحاب و ياران خويش فرمود: شما شتر مرا بسيار بالا برده و از آن تعريف نموديد و خداوند اراده كرد كه آن را پايين بياورد.»(3)
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسايل الشيعه،ج19،ص254،حديث6.
2 ـ همان،ص254-256.
3 ـ همان،ص253و254،حديث5.
(352)
3 ـ استفاده از وسائل سمعى و بصرى؛ ديدن يا گوش دادن به برنامههاى سودمندى كه از طريق ماهواره، اينترنت، سينما، تلويزيون، راديو، تئاتر و مانند آن پخش مىشود، مانعى ندارد به شرط آن كه آن برنامهها دربردارنده مطالبى كه باعث فساد افكار و اخلاق فرد و جامعه و ترويج باطل و توهين به مقدسات مذهب مىشود، نباشد. البته بايد با دقت مواظبت نمود كه استفاده از اين امور به گونهاى نباشد كه تمام وقت انسان را پر كرده و مانع از انجام كارهاى مهم و واجب انسان گردد، و لازم است بزرگترها در اين زمينه نسبت به كودكان دقت و مراقبت بيشترى انجام دهند.
4 ـ ديدار از مناظر طبيعى و تاريخى؛ رفتن به دشت و كوه و صحرا و نظاره كردن آبشارهاى زيبا و جنگلهاى سرسبز و رودخانههاى جارى و درياهاى بيكران و چشمههاى جوشان و مانند آن، گوش دادن به نغمه زيباى پرندگان كه بر شاخسار درختان نشستهاند، نشستن كنار آب روان و شنيدن صداى جوش و خروش آن و نظر به آسمان بلند و دقت در ستارگان و سيارات آن كه چون چراغهاى فروزان سوسو مىكنند، همگى روح را صيقل داده و قدرت و عظمت خالق هستى را به رخ انسان مىكشاند؛ خداوند مىفرمايند: «بگو در زمين سير و سفر نماييد و بنگريد كه چگونه خداوند جهان آفرينش را به وجود آورده است»(1).
همچنين ديدار از بناهاى تاريخى كه از دورانهاى قديم برجاىمانده و در هر كشور و يا شهرى تعداد زيادى از آنها وجود دارد، نظير ويرانه كاخ
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ سوره عنكبوت(29): آيه20.
(353)
پادشاهان، وزراء، خانها و امثال آن، انسان را از خواب غفلت بيدار نموده و نسبت به عظمت خداوند متعال آگاه مىگرداند. گاهى ثمره دقت در هر يك از اين آثار بهجاى مانده معادل مطالعه يك كتاب قطور تاريخى خواهد بود؛ خداوند متعال مىفرمايد: «بگو در زمين سير و سفر نماييد و بنگريد كه عاقبت انسانهاى گناهكار و مجرم چه شد»(1).
موسيقى و آواز
خواندن يا شنيدن آواز؛ شنيدن، خواندن، يادگرفتن و ياددادن آواز در صورتى كه در بردارنده يكى از امور زير نباشد، اشكال ندارد، اين امور بدين قرارند:
الف ـ در بر داشتن مطالب باطل و خلاف اخلاق مانند توصيف شراب و بىبندوبارى جنسى و اشعار عاشقانه درباره زنان يا مردان و توصيف برخى از اندام و زيبايىهاى آن.
ب ـ برانگيختن و تحريك شهوت انسان و تباه شدن عقل و شرافت وى، به گونهاى كه در حال شنيدن يا خواندن صدا احساس شود كه اگر در كنار آن آواز شراب و مواد مخدر و فساد جنسى نيز وجود داشت كاملاً مناسب و مطلوب بود.
ج ـ مناسب بودن نحوه آوازخوانى در نظر مردم با مجالس افراد فاسق و ناشايسته.
پس اگر آواز در بردارنده يكى از اين سه امر باشد، شنيدن، خواندن،
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ سوره نمل(27): آيه69.
(354)
يادگرفتن و ياددادن آن جايز نيست؛ در حديثى از پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم آمده است: «اولين كسى كه آوازخوانى نمود ابليس بود.»(1) و از امام صادق عليهالسلام نقل شده كه فرمودند: «خانهاى كه در آن آوزهخوانى شود از مرگهاى ناگهانى در امان نبوده، دعا در آن مستجاب نشده و فرشتگان در آن داخل نمىگردند.»(2)
آثار زيانبار آواز و موسيقى حرام
برخى از آثار و عواقب خطرناك آواز يا موسيقى حرام بدين قرار است:
الف ـ دورى انسان از حالت تقوا و پرهيزكارى و روى آوردن وى به مظاهر شهوت و فساد؛ در برخى از روايات گفته شده: «آوازهخوانى باعث نفاق گرديده و فقر و پريشانى را به دنبال دارد»(3) چرا كه نفاق همان روحيه آلودگى به فساد و كنارهگيرى از تقوا و پرهيزكارى است.
گاه شنيده مىشود در برخى مجالس كه دختران و پسران با هم مخلوط هستند، نوع خاصى از آوازهخوانى و موسيقى پخش مىگردد و در پى آن چنان هيجانى به شركت كنندگان دست مىدهد كه به يكديگر حملهور مىشوند و فجايع زيادى به بار مىآورند، لذا در حديثى آمده است كه در اثر موسيقى حياء و غيرت ناموسى از شخص گرفته شده و ديگر باكى ندارد كه چه سخنى بگويد و يا چه سخنى دربارهاش گفته شود.(4)
ب ـ بيهودهگرايى و غفلت از ياد خداوند؛ و به همين جهت در پارهاى
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج17،ص310،حديث28.
2 ـ همان،ص303،حديث1.
3 ـ همان،ص309،حديث23.
4 ـ همان،ص312و313،حديث1و2.
(355)
از روايات، اين سخن خداوند كه مىفرمايد: «برخى از مردم سخنان لهو و بيهوده را خريدارى مىكنند»(1) بر آوازهخوانى تطبيق گرديده است.(2)
ج ـ آثار زيانبار روحى و تخريب اعصاب؛ گفته شده افراد معتاد به آوازه خوانى و موسيقى به بيمارىهاى روانى مبتلا گشته و گروهى عقل خويش را از دست داده و برخى هنگام اجراى برنامه فشار خونشان بالا رفته و دچار سكته ناگهانى شدهاند.
د ـ تخدير افكار و غفلت از آنچه در اطراف انسان مىگذرد؛ ستمگران و استعمارگران هميشه از بيدارى مردم و به ويژه نسل جوان در وحشت هستند و به همين دليل بخش عمدهاى از برنامههاى خود را به بىتفاوت كردن آنها در قبال مسائل سياسى، اجتماعى، فرهنگى، نظامى، عقيدتى و اقتصادى اختصاص مىدهند تا به راحتى منابع و ذخاير كشورهاى آنان را غارت نمايند. امروزه تهيه و توزيع مواد مخدر، فيلمهاى مستهجن، موسيقىهاى تند، آوازهاى مهيّج و ايجاد كلوپهاى قمار و مانند آن در كشورهاى اسلامى تنها جنبه مالى و تجارى ندارد، بلكه اين امور ابزار مهم سياسى براى تخدير افكار مردم جهت استعمار و استثمار آنهاست.
پرسش: آيا شرطبندى در مسابقاتى كه با انواع ابزار و وسايل جنگى روز مانند تفنگ، تانك و هواپيما انجام مىشود جايز است؟
پاسخ: بله، بعيد نيست كه در اين گونه موارد نيز شرطبندى جايز باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ سوره لقمان(31): آيه6.
2 ـ وسائل الشيعه،ج17،ص306،حديث11؛ و ص307،حديث16.
(356)
پرسش: شرطبندى در انواع مسابقات ورزشى چون شنا، دو، كشتى، فوتبال و نيز مسابقاتى كه در بالابردن سطح معلومات دينى، ادبى، هنرى و يا فنى جامعه مؤثر است چون مسابقه حفظ قرآن، احكام، علوم رياضى و مقالهنويسى چه حكمى دارد؟
پاسخ: شرطبندى جايز نيست، ولى اگر از طرف شخص ديگرى غير از شركتكنندگان در مسابقه يا از طرف مؤسسه و نهاد برگزاركننده مسابقه به برندگان جوايز نقدى يا غيرنقدى هديه شود مانعى ندارد و برنده مالك آن جايزه مىگردد.
پرسش: بازى و مسابقه با وسايلى كه در اصل براى قمار ساخته شدهاند مثل شطرنج، ورق، نرد و مانند آن، در صورتى كه به قصد سرگرمى و بدون شرطبندى باشد چگونه است؟
پاسخ: بنابر احتياط واجب بازى با اين وسايل گرچه به قصد سرگرمى و بدون شرطبندى باشد جايز نيست، ولى بازى با ابزارى كه قبلاً مخصوص قمار بودهاند و اكنون از ابزار قمار بودن به طور كلى خارج شدهاند مانعى ندارد.
پرسش: ياد گرفتن سحر و جادوگرى و عمل به آن، چه حكمى دارد؟
پاسخ: حرام مىباشد، مگر اين كه اشخاص لايقى براى باطل كردن سحر افرادى كه به اين كار دست مىزنند آن را ياد بگيرند و در همان محدوده عمل نمايند.
پرسش: آيا تردستى و شعبدهبازى عمل جايزى است؟
(357)
پاسخ: در صورتى كه اين كار براى سرگرمى باشد اشكال ندارد ولى اگر براى جلوهدادن حق به شكل باطل و يا باطل به شكل حق و سوء استفاده از آن باشد جايز نيست.
پرسش: خواب مصنوعى (هيپنوتيزم) چه حكمى دارد؟
پاسخ: اگر خطر جانى يا اثر نامطلوبى بر آن مترتب نباشد و يا معالجه برخى امراض بر آن متوقف باشد دليلى بر حرام بودن آن وجود ندارد.
پرسش: آواز زن كه مشتمل بر غنا باشد در مجالس عروسى چه حكمى دارد؟
پاسخ: در صورتى كه مشتمل بر امر باطلى نبوده و مرد نامحرم صداى وى را نشنود اشكال ندارد، ولى بنابر احتياط واجب اين حكم مخصوص مجالس عروسى است و شامل مجالس شادى ديگر نمىگردد.
پرسش: شركت در مجالسى كه براى انجام كارهاى حرام مثل مصرف مواد مخدر و مواد روان گردان، ديدن فيلمهاى مستهجن و غيراخلاقى، رقص و پايكوبى، توطئهچينى بر عليه انسانهاى بىگناه و مانند آن تشكيل مىشود چه حكمى دارد؟
پاسخ: شركت در مجالس گناه از هر قبيل و به هر شكل كه باشد حرام است، مگر اين كه به نحوى بتواند با حضور خود اهل مجلس را نيز از گناه بازدارد يا واجب مسلّمترى را انجام دهد و يا مانع گناه بزرگترى شود و اگر انسان احتمال ندهد كه مجلس گناه باشد و پس از شركت در آن متوجّه گناه بودن آن شود، چنانچه نتواند نهى از منكر نمايد يا نهى او مؤثر
(358)
نباشد، بايد مجلس را ترك كند.
پرسش: آيا مسافرت به كشورهاى غير اسلامى و اقامت در آنجا جايز است؟
پاسخ: در صورتى كه اطمينان داشته باشد كه در عقيده و عمل او انحرافى صورت نمىگيرد اشكال ندارد، و كسانى كه در كشورهاى غير اسلامى اقامت گزيدهاند، اگر ترس از انحراف خود يا زن و فرزندان خويش داشته باشند بايد تا جايى كه امكان دارد به سرزمينى كه از خطر انحراف در امان هستند هجرت نمايند.
(359)
